Ewa Rzymkowska SWPS Warszawa
I. Cenzura w Polsce jako byt miniony
We współczesnym świecie jednym z najdroższych towarów jest informacja. To ona wyznacza decyzje polityczne, społeczne, etc. Informacja jest towarem bardzo drogim i reglamentowanym. Nie przypadkiem w licznych, niestety, krajach totalitarnych, to właśnie przepływ informacji jest ograniczany. Polska (jak i inne kraje tzw. bloku wschodniego ze Związkiem. Radzieckim na czele) do roku 1989 pozbawiona była swobodnego przepływu informacji. Informacji wolnej od filtrowania, ograniczania i cenzury.
Cenzurę można ją rozumieć dwojako:
1.słowo cenzura pochodzi od łacińskiego censere, co znaczy osądzać. Jest nią świadome wprowadzenie w błąd poprzez selektywny dobór zazwyczaj masowo rozpowszechnianych informacji;
2) w innym znaczeniu cenzurą jest: kontrola informacji przekazywanych przez media w postaci publikacji, programów radiowych, telewizyjnych, widowisk czy filmów, dokonywana przez specjalne organy państwowe, w celu ochrony norm prawnych, religijnych, moralnych bądź zabezpieczenia danych o charakterze wojskowym lub politycznym.
Wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje cenzury: - prewencyjną, która jest formą kontroli przeprowadzaną jeszcze przed publikacją danego utworu, - represyjną - stosuje się ją już po rozpowszechnieniu, a związana jest głównie z odpowiedzialnością karną autora lub wydawcy.
Cenzurę w Polsce wprowadzono po II wojnie światowej na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (Dz.U. z1946r. Nr34, poz. 210) , zgodnie z którym powołano do życia tenże urząd. Za jego pomocą władze partyjne sprawnie sterowały propagandą, nie dopuszczając do rozpowszechniania niewygodnych dla siebie informacji i treści. Instytucja ta zajmowała się między innymi kontrolą publikacji prasowych, radiowych i telewizyjnych, wydawnictw książkowych, filmów czy spektakli. Zgodnie z art. 2 Dekretu, do głównych zadań Urzędu należały :
1) nadzór nad prasą, publikacjami i widowiskami w zakresie, przewidzianym w szczególnym przepisach prawnych,
2) kontrola rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku, obrazu i żywego słowa. Kontrola ta miała na celu zapobieżenie:
- a) godzeniu w ustrój Państwa Polskiego,
- b) ujawnianiu tajemnic państwowych,
- c) naruszaniu międzynarodowych stosunków Państwa Polskiego,
- d) naruszaniu prawa lub dobrych obyczajów,
- e) wprowadzaniu w błąd opinii publicznej poprzez podawanie wiadomości niezgodnych z rzeczywistością.
Także Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. w art. 71 oraz jej nowelizacja z 10 lutego 1976 w art. 83, teoretycznie wprowadzały zasadę wolności prasy, słowa, myśli i przekonań stanowiąc,iż „Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji’’.
31 lipca 1981 r. uchwalono Ustawę z o kontroli publikacji i widowisk (ustawa o cenzurze), uchylającą Dekret z 1946 r. W myśl nowych przepisów, zniesiono GUPPiK i powołano w jego miejsce Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (GUKPiW) i urzędy okręgowe oraz określono zasady ich funkcjonowania. Wprowadzono również możliwość odwoływania się od decyzji Urzędu do NSA.O ograniczeniach wolności słowa stanowił art.1 ust.1 i 2 ustawy : ,,Ochrona i zapewnienie realizacji wolności słowa i druku w publikacjach i widowiskach jest obowiązkiem organów i instytucji państwowych oraz organizacji politycznych i społecznych’’. ,,Korzystanie z wolności słowa i druku w publikacjach i widowiskach regulowane jest niniejszą ustawą’’.
W okresie początków transformacji, do podstawowych zadań nowego rządu, utworzonego w 1989 r, należało całkowite zniesienie cenzury prewencyjnej. Sprawozdanie z prac Okrągłego Stołu, podzespołu ds. środków masowego przekazu jednoznacznie określało kierunek przemian obejmujący „konieczność szybkiej budowy nowego ładu informacyjnego, który musi odzwierciedlać istniejący w społeczeństwie pluralizm, odpowiadać procesom demokratyzacji oraz odrzucać wszelki monopol w tej dziedzinie”. 11 kwietnia 1990 r., Sejm uchwalił Ustawę o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz zmianie ustawy – Prawo prasowe (Dz. U. 1990 Nr 29 poz. 173). Mocą ustawy z 1990 r. zniesiono także ustawę z 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk, oraz działalność GUKPiW.
Na podstawie przepisów ustawy z 1990 r. -w art. 20 ust. 1 Prawa prasowego wprowadzono system zgłoszeniowy dla dzienników i czasopism (wcześniej niezbędna była koncesja) i brak ograniczeń związanych z wydawcami (mogły być nimi zarówno osoby prawne, jak i fizyczne). Najbardziej istotne zmiany dotyczyły zadań i roli mediów. Artykułowi 1. Prawa prasowego nadano brzmienie: „Prasa zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności do ich wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”.
Rok później (1991) zlikwidowano monopolistyczne wydawnictwo RSW Prasa-Książka-Ruch,a 29 grudnia 1992 r. przyjęto Ustawę o radiofonii i telewizji ((Dz.U. z 1993 r. Nr 7, poz. 34), regulującą działalność radiową i telewizyjną. Dzięki tym przejawom transformacji w obszarze polskiego prawa, możemy mówić o wolności prasy i wypowiedzi.
II. Konstytucyjne podstawy wolności prasy i mediów w Polsce
Konstytucja RP zakreśla w szeregu przepisach przedmiotowe zagadnienie.
1. Wolność prasy i mediów - wyrażona jest w art. 14 Konstytucji RP z 1997 r., który głosi, że RP zapewnia wolność prasy i innych środków przekazu. Z art.31 ust.3 Konstytucji wynika, że może być ona ograniczona jedynie w szczególnych przypadkach, ze względu na bezpieczeństwo państwa, porządku publicznego, ochronę środowiska, zdrowia oraz prawa i wolności innej osoby.
2. Wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji jako jedno z podstawowych praw człowieka. Art. 54 ust. 1 mówi: Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Z owym stwierdzeniem łączy się zakaz cenzury prewencyjnej, wyrażony w ust. 2. ,,Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej”.
3. Wolność twórczości, badań i ogłaszania dorobku – art.73 konstytucji : każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszanie ich wyników, wolność nauczania, a także korzystania z dóbr kultury.
4. Wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się - wyrażona jest w art. 49. Jej ograniczenie następuje jedynie w przypadkach określonych w ustawie (np. podsłuch tel. wg ustawy o policji).
5. Prawo dostępu do informacji publicznej - wynika ono z art. 61 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Wobec tego, wszystko co mieści się w kategorii spraw publicznych powinno być transparentne i upublicznione, również za pomocą rejestracji dźwięku i obrazu.
III. Rola i zadania dzisiejszych mediów
Do podstawowych zadań mediów należy przekazywanie rzetelnych informacji, dotyczących wszelkich aspektów życia, co zapewnia swoistą jawność życia publicznego. Istotną kwestią jest krytyka i kontrola życia społecznego, a w jej ramach,z jednej strony kształtowanie i promowanie właściwych, zgodnych z zasadami moralności postaw obywatelskich, z drugiej zaś, eliminowanie zjawisk negatywnych i patologii. Media są pewnego rodzaju forum myśli ludzkiej, areną,na której rozgrywają się rozmaite dziedziny życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Media przyczyniają się do szerzenia wiedzy, wskazując na osiągnięcia naukowe i techniczne innowacje, dostarczają również rozrywki. Obowiązkiem mediów jest służba społeczeństwu i państwu, poprzez szerzenie prawdy, dokładną weryfikację i wybór najbardziej wartościowych informacji oraz ich sprostowanie w razie potrzeby. Na dziennikarzach i wydawcach ciąży obowiązek przestrzegania obowiązującego prawa, zasad współżycia społecznego oraz etyki. Karta Etyczna Mediów z 1995 r. wskazuje na zasady: prawdy, obiektywizmu, oddzielenia informacji od komentarza, uczciwości, szacunku i tolerancji, pierwszeństwa dobra odbiorcy, wolności i odpowiedzialności. Poza Kartą, wśród aktów traktujących o obowiązkach dziennikarzy wymienić należy : Dziennikarski Kodeks Obyczajowy z 1991 r., przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy RP, czy choćby Zasady etyczne dziennikarstwa w telewizji publicznej wprowadzone w 1996 r. przez zarząd TVP S.A.
W ciągu ostatnich ponad dwudziestu lat, polskie media przeszły niezwykle istotną transformację polegającą na przejściu z systemu cenzury państwowej i monopolizmu, do systemu pluralizmu i wolności. Mass media wydają się być nieodzownym elementem współrządzenia w państwie (tzw. czwarta władza)
Ewa Rzymkowska SWPS Warszawa
Bibliografia
Przydatna literatura
Bilans zmian w Polsce w latach 1989 – 2009. Komunikat z badań. CBOS, Warszawa 2009.
J.Braun, Telewizja publiczna w czasach transformacji, Warszawa 2008.
E. Ferenc – Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008.
R. Filas, 10 lat przemian mediów masowych w Polsce (1989 – 1999), Zeszyty Prasoznawcze, nr 1-2, Kraków 1999.
Mechanizmy przeciwdziałania korupcji. Raport z monitoringu, red. Aleksandra Kobylińska, Grzegorz Makowski, Marek Solon-Lipiński, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012.
W.Kolasa, Prasa Krakowa w dekadzie przemian 1989 – 1998, Rynek-polityka-kultura,
Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004.
J.Nowak Jeziorański, Polska po komunizmie, Wykłady otwarte UW, Warszawa 1995.
A.Rychard, Kilka uwag o sile polskich podziałów (w:) Przebyta droga 1989-2009, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2011.
M.Siuda, Ingerencje cenzorskie jako narzędzie reglementowania treści prasowych (na przykładzie prasy kieleckiej), Rocznik bibliograficzno – prasowy, t. 1/12, Kielce 2009.
H.Świda – Ziemba, Bieda i spadek refleksyjności, Futurpolska! 100 Numer „Kultury Liberalnej”, 07.12.2010.
Źródła prawa
Dekret z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (Dz.U. z1946r. Nr34, poz.210).
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232).
Obwieszczenie Przewodniczącego Rady Państwa z dnia 16 lutego 1976 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1976 nr 7, poz. 36).
Ustawa z dn. 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk (Dz.U. z 1981 nr 20 poz. 99) .
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz.U. 1984 nr 5 poz. 24).
Ustawa z dn. 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz zmianie ustawy – Prawo prasowe (Dz. U. 1990 nr 29 poz. 173).
Dziennikarski Kodeks Obyczajowy z 1991 r., (przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy RP).
Ustawa z dn. 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji ((Dz.U. z 1993 r. nr 7, poz. 34),
Karta Etyczna Mediów z 1995 (opracowanie Stowarzyszenia Dziennikarzy RP ).
Zasady etyczne dziennikarstwa w telewizji publicznej z 1996 r.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
