Art. 3 k.p.k. ustanawia zasadę udziału czynnika społecznego w postępowaniu karnym. W myśl tego przepisu: „W granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego”. Bezpośredni udział czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w postępowaniu karnym, ma miejsce poprzez uczestnictwo obywateli jako członków sądu w rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw. Tylko w tej roli, jako ławnicy, przedstawiciele społeczeństwa uczestniczą w wymierzaniu sprawiedliwości. W innych sytuacjach przedstawiciele społeczeństwa jedynie biorą udział w postępowaniu karnym. Można to określić pośrednim udziałem obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Udział czynnika społecznego w składach orzekających sądów w sprawach karnych, jest realizowany w sądach pierwszej instancji, a po nowelizacji k.p.k. z dnia 27 września 2013 r. - przepisy dotyczące udziału ławników w procesie karnym przyjęły kształt następujący:
Art. 28 § 2. W sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.
Art. 28 § 3. Ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej wagę sąd pierwszej instancji może postanowić o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów albo jednego sędziego i dwóch ławników.
Art. 28 § 4. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.
Ławnicy orzekają w sądach na równi z sędziami (art.4 § p.u.s.p.).
Poręczenie społeczne jest nieizolacyjnym i niemajątkowym środkiem zapobiegawczym. Uregulowane jest w art. 271 § 1 k.p.k., zgodnie z którym: Od pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony, od kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem, od zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, albo od organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem, można, na ich wniosek, przyjąć poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania; jeżeli oskarżony jest żołnierzem, można przyjąć poręczenie od zespołu żołnierskiego, zgłoszone za pośrednictwem właściwego dowódcy.
Zgodnie z brzmieniem art. 271 § 3 k.p.k.: We wniosku o przyjęcie poręczenia należy wskazać osobę, która ma wykonywać obowiązki poręczającego; osoba ta składa oświadczenie o przyjęciu tych obowiązków. Przesłanki stosowania poręczenia społecznego są takie same jak w wypadku wszystkich środków zapobiegawczych. Zgodnie art. 273 § 1. k.p.k.: Przy odbieraniu poręczenia zawiadamia się udzielającego poręczenie lub wykonującego obowiązki poręczającego o treści zarzutu stawianego oskarżonemu oraz o obowiązkach wynikających z poręczenia i skutkach ich niedotrzymania a zgodnie z art. 273 § 2 k.p.k.: Poręczający jest obowiązany niezwłocznie powiadomić sąd lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania”.
Art. 274 k.p.k. stanowi, że: Jeżeli mimo poręczenia oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie, organ stosujący środek zapobiegawczy zawiadomi o tym udzielającego poręczenia, a ponadto może zawiadomić bezpośredniego przełożonego osoby, która złożyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także statutowy organ nadrzędny nad poręczającą organizacją społeczną, jeżeli zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed zawiadomieniem należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać w celu złożenia wyjaśnień.
Przedstawiciel społeczny w procesie karnym zaliczany jest do grupy rzeczników interesu społecznego. Nie jest stroną postępowania, nie powinien też deklarować kierunku swojego działania procesowego. Ma działać w ochronie interesu społecznego lub w ważnego interesu indywidualnego, którego obrona leży także w interesie ogólnym. Instytucja przedstawiciela organizacji społecznej znajduje swoje uregulowanie w art. 90-91 k.p.k. Zgodnie z ich brzmieniem:
Art. 90. § 1 k.p.k.: W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Art. 90 § 2 k.p.k.: W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie. Art.90 § 3 k.p.k.: Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Art. 91 k.p.k.: Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.
Ilość skomplikowanych kryteriów warunkujących dopuszczenie tego uczestnika do udziału w sprawie karnej, skutecznie utrudnia praktyczne wykorzystywanie tej instytucji procesowej. Szczególnie, że odmowa dopuszczenia przedstawiciela do postępowania nie podlega zaskarżeniu. Przedstawiciel społeczny jest reprezentantem delegującej go do procesu organizacji społecznej. Ma skromne uprawnienia postępowaniu karnym, wskazane wyżej w art. 91. Nadto - w przemówieniach końcowych może zabrać głos wówczas, gdy przewodniczący uzna to za potrzebne (art. 406. § 1 k.p.k. - Po zamknięciu przewodu sądowego przewodniczący udziela głosu stronom, ich przedstawicielom oraz w miarę potrzeby przedstawicielowi społecznemu, który przemawia przed obrońcą i oskarżonym …). Przedstawiciel społeczny może uczestniczyć w rozprawie odwoławczej (art. 458 k.p.k.). Nie posiada możliwości wnoszenia środków dowodowych, nie może zaskarżać orzeczeń, nie ma uprawnień do zadawania pytań innym uczestnikom postępowania.
Jedną z form udziału społeczeństwa w procesie karnym jest też uczestnictwo obywateli w publicznie odbywających się rozprawach. Wiąże się z zagwarantowaną w art. 45 ust.1 Konstytucji RP zasadą prawa do sądu i jawności rozpraw, wedle której: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Kodeks postępowania karnego wyraża zasadę jawności zewnętrznej (zasadą publiczności) w art. 355, zgodnie z którym: Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa.
Realizacja tej formy udziału czynnika społecznego w postępowaniu polega na uczestniczeniu w sprawach rozpoznawanych przez sądy (obserwowaniu ich), które dostępne są dla zainteresowanych osób, poza wypadkami ograniczeń jawności, które określa ustawa. Przede wszystkim w art. 359-360 k.p.k..
Art. 359 k.p.k.: Niejawna jest rozprawa, która dotyczy: 1) wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego, 2) sprawy o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie.
Art. 360 k.p.k. § 1 k.p.k.: Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby: 1) wywołać zakłócenie spokoju publicznego , 2) obrażać dobre obyczaje, 3) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy, 4) naruszyć ważny interes prywatny.
Art. 360 § 2 k.p.k.: Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.
Art. 360 § 3 k.p.k.: Sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.
Źródła prawa:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.
3. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. tj. z 2013 r., poz. 427 ze zm.
4. Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2013 r., poz. 1247.
Mariusz M. Jakubik SWPS Warszawa
