Z uzasadnienia do projektu tej ustawy ze stycznia 2011 r. wynika, że cele działałalności Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości w zakresie zmian w k.p.k. były w szczególności następujące :
,, - przemodelowanie postępowania jurysdykcyjnego w kierunku większej kontradyktoryjności, która stwarza najlepsze warunki do wyjaśnienia prawdy materialnej i najlepiej służy poszanowaniu praw uczestników postępowania,
- przemodelowanie w zakresie niezbędnym dla zbudowania modelu kontradyktoryjnej rozprawy – postępowania przygotowawczego, zwłaszcza w zakresie celów, do osiągnięcia których to postępowanie zmierza,
- usprawnienie i przyspieszenie postępowania, dzięki stworzeniu prawnych ram szerszego wykorzystania konsensualnych sposobów zakończenia postępowania karnego i w szerszym zakresie wykorzystaniu idei sprawiedliwości naprawczej, także dzięki nowemu ujęciu instytucji mediacji,
- usunięcie „fasadowości” postępowania, dzięki nowemu określeniu sposobu procedowania opartego na rezygnacji z szeregu czynności nie służących ani wyjaśnieniu prawdy w procesie, ani poszanowaniu gwarancji uczestników postępowania, ani realizacji zasady sprawiedliwej represji,
- ukształtowanie na nowo podstaw stosowania środków zapobiegawczych, w sposób zapobiegający ich nadmiernemu wykorzystywaniu w praktyce procesowej a zarazem lepiej gwarantujący osiągnięcie podstawowego ich celu, jakim jest zabezpieczenie prawidłowego przebiegu postępowania, a także lepiej chroniący gwarancje procesowe oskarżonego oraz w szerszym niż obecnie zakresie umożliwiający dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za szkody i krzywdy wyrządzone wykonywaniem tych środków w toku postępowania,
- ograniczenie przewlekłości postępowania, dzięki nowemu ukształtowaniu modelu postępowania odwoławczego, w sposób umożliwiający szersze orzekanie reformatoryjne, a tym samym ograniczający kasatoryjność tego postępowania przyczyniającą się do przedłużania postępowania karnego,
- odciążenie sędziów, prezesów sądów i przewodniczących wydziałów poprzez ukonstytuowanie możliwości podejmowania decyzji o charakterze porządkowym i technicznym (a także mniej ważkich decyzji merytorycznych) przez referendarzy sądowych, a dzięki temu umożliwienie wykorzystania czasu sędziów w bardziej efektywny sposób,
- uzyskanie pełnej zgodności rozwiązań kodeksowych ze standardami ujawniającymi się na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
- usunięcie oczywistych i ujawnionych w orzecznictwie sądowym usterek obowiązującej regulacji’’.
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. wprowadza cały szereg fundamentalnych zmian w postępowaniu karnym. Przede wszystkim wprowadza kontradyktoryjny proces. Kontradyktoryjność procesu polega na tym, że toczy się on w formie sporu dwóch przeciwstawnych, równouprawnionych stron przed niezawisłym i bezstronnym sądem. Strony procesu karnego są równe i przedstawiają dowody we własnym interesie. Reforma k.p.k. w postępowaniach wszczynanych przez strony (postępowania po wniesieniu publicznego i prywatnego aktu oskarżenia, postępowania inicjowane wniesieniem środków odwoławczych) statuuje zasadę przeprowadzania dowodów na ich wniosek, a sądowi podczas rozprawy pozostawia się możliwość przeprowadzania dowodów z urzędu jedynie w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach.
Nowa treść art. 167 § 1 k.p.k. stanowi, że : ,, W postępowaniu przed sądem, które zostało wszczęte z inicjatywy strony, dowody przeprowadzane są przez strony po ich dopuszczeniu przez prezesa sądu, przewodniczącego lub sąd. W razie niestawiennictwa strony, na której wniosek dowód został dopuszczony, a także w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach dowód przeprowadza sąd w granicach tezy dowodowej. W wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu’’. Nowe przepisy procedury karnej wprowadzają zasadę, że dowody przeprowadzane są przed sądem przez tę stronę, na wniosek której zostały dopuszczone. Ustawa ogranicza także możliwość wprowadzania do procesu dowodów, które zostały uzyskane z naruszeniem prawa.
Obszerna nowela obejmuje blisko 300 nowych przepisów. Inne istotne zmiany dotyczą m.in. rozszerzenia konsensualizmu procesowego przez szerszą możliwość zastosowania instytucji wniosku o skazanie bez rozprawy oraz dobrowolnego poddania się karze, ułatwień dotyczących stosowania mediacji, składu sądu orzekającego (m.in. możliwość rozpoznania sprawy w składzie jednego sędziego i dwóch ławników przed sądem I instancji), poszerzenia kompetencji referendarzy sądowych, zwiększenia możliwości dostępu oskarżonego na etapie postępowania sądowego do pomocy prawnej ze strony obrońcy, przyznania uprawnień obrońcy w sprawach karnych i karnoskarbowych także radcom prawnym czy zniesienia postępowania uproszczonego. Mimo uchwalenia ustawy w sierpniu b.r., te najbardziej fundamentalne zmiany wejść mają w życie dopiero w roku 2015.
Reforma postępowania karnego ma także wpływ na przebieg badań prowadzonych przez doktorantów w ramach ich prac naukowych. Prawnicze Koło Naukowe Doktorantów SWPS w Warszawie prowadzić będzie w ramach swej działalności naukowej całoroczną debatę dotyczącą nowych rozwiązań prawnych.
Prawnicze Koło Naukowe Doktorantów SWPS
Prezes Zarządu Prawniczego Koła Naukowego Doktorantów SWPS
Ewa Rzymkowska, e - mail : kn.doktoranciprawa.swps@onet.eu
