Oprogramowanie komputerowe jest powszechnym i nieodłącznym elementem, z którego korzysta każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż nie jest możliwe korzystanie z programu komputerowego bez jego zwielokrotnienia w pamięci operacyjnej (RAM) komputera, na którym zostaje uruchomiony. W związku z powyższym oraz brzmieniem art. 74 ust. 4 pkt 1) Prawa autorskiego, (dalej: „PrAut”), zgodnie z którym autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego obejmują m.in. prawo do trwałego lub czasowego jego zwielokrotnienia w całości lub w części jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie, nie da się zatem korzystać z programu komputerowego nie będąc co najmniej licencjobiorcą licencji na ten program. Licencja natomiast, jest definiowana w art. 67 PrAut jako upoważnienie do korzystania z utworu na wymienionych w umowie polach eksploatacji z określeniem zakresu, miejsca i czasu tego korzystania. W praktyce współpraca z dostawcą oprogramowania nie kończy się jednak tylko na udzieleniu licencji. Obejmuje ona również późniejsze usuwanie błędów w takim oprogramowaniu, czy też jego aktualizację co jest bardzo istotne np. w przypadku różnego rodzaju programów księgowych.
W świetle obecnych trudności gospodarczych pojawia się zatem pytanie, jakie są skutki ogłoszenia upadłości likwidacyjnej licencjodawcy na sytuację podmiotu korzystające z programu komputerowego, na który upadły udzielił licencji?
Skutki upadłości likwidacyjnej dla umów zawartych przez upadłego:
Skutki ogłoszenia upadłości, (czy to likwidacyjnej, czy to układowej), co do zobowiązań upadłego są w sposób kompleksowy regulowane przez Rozdział 2 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej: „PrUp”).
W pierwszej kolejności, należy jednak zwrócić uwagę na zamieszczane w umowach licencyjnych postanowienia dotyczące automatycznego wypowiedzenia takich umów, lub dające stronom możliwość dokonania takiego wypowiedzenia na wypadek upadłości jednej ze stron. Zgodnie bowiem z art. 83 PrUp nieważne są postanowienia umowy zastrzegające na wypadek ogłoszenia upadłości zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły. Wskazuje się przy tym, że nieważne będą zarówno postanowienia o „automatycznym” rozwiązaniu umowy jaki i dające prawo do jej wypowiedzenia. Z uwagi na powyższe należy zatem uznać, że tego typu klauzule będą nieważne i nie wywołają skutku prawnego. Bardziej dyskusyjna jest już natomiast nieważność klauzul, które uzależniają rozwiązanie umowy od np. pogorszenia sytuacji finansowej kontrahenta lub powstania po jego stronie zadłużenia w określonej wysokości.
Znacznie bardziej kontrowersyjna jest kwestia możliwości odstąpienia przez syndyka od umowy licencyjnej w razie ogłoszenia upadłości na podstawie art. 98 PrUp. Zgodnie z powołanym przepisem, jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie zostały wykonane w całości lub w części, syndyk może wykonać zobowiązanie upadłego i zażądać od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub od umowy odstąpić. Co do zasady, syndyk ma zatem prawo wyboru – może albo wykonać umowę albo od niej odstąpić. Należy jednak pamiętać, że art. 98 PrUp posługuje się zwrotem „zobowiązania z umowy wzajemnej” w liczbie mnogiej. Oznacza to, że do zastosowania tego przepisu koniecznym jest aby żadne ze świadczeń w umowie wzajemnej nie zostało jeszcze w całości spełnione. W odniesieniu do umowy licencyjnej należy zauważyć, że jeżeli np. licencjobiorca uiści z góry całość należnych opłat licencyjnych to nie będzie można skorzystać z art. 98 PrUp bowiem jedno ze świadczeń, (opłata licencyjna), zostało już w całości wykonane. W takim wypadku, licencjobiorca jak się wydaje nie będzie mógł domagać się wykonania umowy – na podstawie art. 91 ust. 2 PrUp jego roszczenie do licencjodawcy o umożliwienie korzystania z oprogramowania przekształci się w roszczenie pieniężne i będzie mogło być zgłoszone do masy upadłości. Jeżeli natomiast zajdzie sytuacja, w której obydwa świadczenia nie zostały jeszcze spełnione (np. opłaty licencyjne były uiszczanie w formie opłat miesięcznych/rocznych) to syndyk będzie mógł zdecydować o dalszym wykonywaniu umowy – w takim wypadku umowa licencyjna będzie obowiązywała strony bez zmian i upadły zobowiązany będzie do wykonywania swoich zobowiązań licencjodawcy.
Istnieje jednak ryzyko, iż syndyk postanowi odstąpić od umowy wzajemnej. Głównym celem postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego jest bowiem zaspokojenie wierzycieli w maksymalnym możliwym stopniu, co najłatwiej osiągnąć spieniężając majątek upadłego i wypłacając wierzycielom kwoty pozostałe po jego likwidacji. W wypadku odstąpienia, upadły nie byłby już dłużej zobowiązany do upoważnienia licencjobiorcy do korzystania z oprogramowania. Licencjobiorca natomiast nie mógłby żądać zwrotu uiszczonych opłat licencyjnych, gdyż zgodnie z art. 99 PrUp nie przysługuje mu roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia. Zamiast tego, mógłby natomiast domagać się wynagrodzenia za wykonanie umowy i odszkodowania z tytułu strat poniesionych w związku z odstąpieniem, które to wierzytelności należy zgłosić sędziemu – komisarzowi.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pogląd, zgodnie z którym art. 98 PrUp nie ma zastosowania do umów, w których świadczenia mają charakter ciągły. Chodzi tutaj o umowy, w której co najmniej jedna ze stron zobowiązuje się do ciągłego spełniania świadczenia – np. takimi umowami są kontrakty na dostawę mediów. Dostawca zobowiązuje się bowiem do ciągłego, (przez określony w umowie czas), a nie jednorazowego dostarczania np. gazu, prądu, wody. Podobny charakter ma zobowiązanie licencjodawcy w umowie licencyjnej – zobowiązuje się on bowiem do ciągłego umożliwienia korzystania z oprogramowania przez cały okres trwania umowy. Pogląd, zgodnie z którym art. 98 PrUp nie ma zastosowania do tego typu umów opiera się na twierdzeniu, że w przypadku świadczeń ciągłych już samo przystąpienie do wykonywania zobowiązania stanowi spełnienie świadczenia. Innymi słowy – zgodnie z tym poglądem licencjodawca już przez sam fakt udzielenia upoważnienia do korzystania z programu komputerowego wykonuje swoje zobowiązanie w całości, a jak już wspomniano dla zastosowania art. 98 PrUp żadne ze zobowiązań nie może być całkowicie wykonane. W takim wypadku, syndyk będzie mógł żądać dalszego uiszczania opłat licencyjnych przez licencjodawcę, który będzie mógł jedynie zgłosić roszczenie pieniężne do masy upadłości. Nie będzie mógł natomiast żądać realnego wykonania umowy, gdyż zgodnie z art. 91 ust 2 PrUp jego roszczenie przekształci się w roszczenie pieniężne.
Z zaprezentowanej, krótkiej analizy wynika, że ogłoszenie upadłości likwidacyjnej licencjodawcy niesie za sobą istotne ryzyko dla licencjobiorcy. Istnieje bowiem prawdopodobieństwo, że syndyk odstąpi od takiej umowy lub licencjobiorca będzie mógł jedynie żądać zapłaty określonej kwoty pieniężnej bez możliwości wyegzekwowania dalszego upoważnienia do korzystania oprogramowania.
Z tego też powodu, celem wzmocnienia pozycji licencjobiorcy próbuje się konstruować tzw. użytkowanie na majątkowych prawach autorskich, z powołaniem się na art. 265 § 1 Kodeksu cywilnego, który dopuszcza użytkowanie praw. Użytkowanie jako ograniczone prawo rzeczowe, miałoby taką przewagę nad licencją, iż nie można go ograniczyć ani znieść bez zgody samego uprawnionego, czyli użytkownika. Syndyk nie mógłby się zatem „uwolnić” od takiej umowy bez zgody użytkownika oprogramowania. Konstrukcja użytkowania majątkowych praw autorskich nie jest jednak pozbawiona kontrowersji.
Zabezpieczyć depozyt kodu źródłowego:
Z punktu widzenia praktycznego bardzo istotnym problemem jest zabezpieczenie licencjobiorcy dostępu do kodu źródłowego programu komputerowego na wypadek upadłości licencjodawcy. Kod źródłowy jest bowiem rzeczywistą „treścią” programu – jego znajomość umożliwia aktualizację oprogramowania i usuwanie błędów. Jest to szczególnie istotne, np. w przypadku programów księgowych, które muszą być aktualizowane w związku ze zmianą przepisów prawnych. Kody źródłowe są jednak pilnie strzeżonymi tajemnicami przedsiębiorstw programistycznych, w związku z czym dla zabezpieczenia interesów licencjobiorcy wykształciła się praktyka zawierania umów depozytu kodu źródłowego (tzw. software escrow). Umowy takie polegają na złożeniu przez licencjodawcę kodu źródłowego u podmiotu trzeciego, (banku, kancelarii notarialnej, lub coraz częściej podmiotów wyspecjalizowanych w świadczeniu usług depozytu kodów źródłowych), z jednoczesnym upoważnieniem licencjobiorcy do odbioru kodu na wypadek upadłości licencjodawcy. Jednocześnie, częścią tego typu transakcji jest udzielenie licencjobiorcy licencji na modyfikację oprogramowania w oparciu o uzyskany kod. Warto w tym miejscu zauważyć, że ze względu na opisywane już uprawnienia syndyka do odstąpienia od umów wzajemnych oraz treść art. 113 PrUp, na mocy którego z dniem upadłości wygasają zawarte przez upadłego umowy udostępnienia skrytek sejfowych i przechowania zawarte z bankiem, wskazanym byłoby aby samą umowę depozytu z depozytariuszem zawarł jedynie licencjobiorca.
Podsumowanie:
Obecny stan regulacji prawnych niestety nie gwarantuje zabezpieczenia interesów licencjobiorcy w razie upadłości producenta oprogramowania. Szczególnym zagrożeniem może być uprawnienie syndyka do odstąpienia od umowy licencyjnej na podstawie art. 98 PrUp. Wskazane sposoby zabezpieczenia interesów licencjodawcy, takie jak próba ustanowienia użytkowania praw lub zawarcie umów depozytu kodu źródłowego co prawda nie gwarantują pewności jego sytuacji, jednak mogą stanowić próbę poradzenia sobie z niekorzystnymi przepisami Prawa upadłościowego.
Autor:
Dominik Cheda, aplikant radcowski, Kancelaria GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER – adwokaci i radcowie prawni sp.p.
