redakcja 01 lutego 2011 Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego

Zgodnie z przepisami tego rozdziału, jeśli w chwili śmierci członek otwartego funduszu był w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej połowy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego na rachunek małżonka zmarłego w otwartym funduszu, w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Oznacza to, że zgromadzone środki nie przypadają w okresie, kiedy wspólność nie istniała lub kiedy trwała umowna wspólność majątkowa. Bowiem jest możliwe, że przy zawarciu umowy majątkowej małżeńskiej strony ustaliły, że środki gromadzone w OFE nie podlegają wspólności. Zatem połowa środków przypada małżonkowi, pod warunkiem, że zmarły pozostawał w związku małżeńskim i łączył go z małżonkiem ustrój wspólności ustawowej, pozostałe środki przekazywane są osobom, które zostały wskazane imiennie przez dysponenta rachunku w dyspozycji złożonej w funduszu na podstawie art. 82 ustawy o o.f.f.e. Jeżeli (ex) małżonek nie posiada rachunku w OFE, fundusz, do którego należał zmarły, otwiera mu taki rachunek.

Członek OFE wskazania może dokonać już w umowie o członkostwo, a także później, składając stosowne oświadczenie. Zgodnie z ustawą wskazanie powinno być imienne. Co oznacza, iż należy podać dane personalne wskazanych osób. Nie jest, zatem wystarczające wskazanie np. wszystkich wnuków czy dzieci bez podania ich danych. Niemożliwe jest także wskazanie osób, które nie przyszły jeszcze na świat, w tym także nasciturusa. Ustawa wyraźnie nie rozstrzyga o tym czy wskazać można także osobę prawną. Dopuszczalności wskazania osoby prawnej nie należy wykluczać. W takim przypadku podać trzeba jej nazwę (firmę) i numer właściwego rejestru. [2]

Zgodnie z art. 8 pkt. 3 ustawy o o.f.f.e. wypłata transferowa oznacza przeniesienie środków znajdujących się na rachunku członka z jednego funduszu do innego funduszu lub przeniesienie tych środków dokonywane między rachunkami tego samego funduszu. Gdy środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego nie zostaną wykorzystane zgodnie z art. 131, przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego, a w przypadku ich braku wchodzą w skład spadku. Zatem gdy członek OFE w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim środki przekazywane są osobom wskazanym.

Zgodnie z art. 82 ust. 1 i 2 osoba przystępująca do funduszu może wskazać imiennie jedną lub więcej osób, na których rzecz ma nastąpić, po jego śmierci, wypłata środków niewykorzystanych zgodnie z art. 131 i ustalić ich udziały w tych środkach. Co nie oznacza, że raz wydana dyspozycja jest nieodwołalna. Wręcz przeciwnie, członek otwartego funduszu może w każdym czasie zmienić swoją wolę, wskazując inne osoby fizyczne uprawnione do otrzymania środków lub poszerzyć ich krąg. W każdym czasie można również zmienić wielkość udziałów przypadającą poszczególnym osobom.

Nie do końca określony jest charakter prawny wskazania osoby uprawnionej do podjęcia środków po śmierci członka. Mogą tu być dwie możliwości: jest to czynność mortis causa, bądź umowa na rzecz osoby trzeciej.

Z pewnością wskazanie osoby uposażonej wywiera skutki dopiero po śmierci członka. Za życia członka nie przysługują jej żadne roszczenia ani względem członka, ani względem OFE. Wskazanie osoby uprawnionej zawarte jest zarówno w umowie o członkostwo, jak i w jednostronnej dyspozycji skierowanej do OFE.

Wola ta może zostać w każdym czasie zmieniona i nie jest tu wymagana zgoda OFE. Mając powyższe na względzie, nie na miejscu jest używanie tu konstrukcji na rzecz osoby trzeciej. Gdyż umowa to tylko jeden ze sposobów, zaś dyspozycja zawarta w umowie o członkostwo w rzeczywistości stanowi jednostronne oświadczenie woli. OFE nie ma żadnego wpływu na krąg osób wskazanych, ani na ich udziały. Natomiast gdyby przyjąć tu konstrukcje umowy na rzecz osoby trzeciej, osoba uprawniona, która złożyłaby oświadczenie, że chce ze swego prawa skorzystać nie mogłaby zostać go w żaden sposób pozbawiona ani ograniczona. A to kłóci się z przewidzianą w ustawie zmianą lub uzupełnieniem swojej dyspozycji. Zatem wskazanie osoby uprawnionej ma charakter czynności mortis causa.[3]

Za bezskuteczne uznaje się wskazanie osoby uprawnionej do otrzymania środków po śmierci członka, jeżeli osoba ta zmarła przed śmiercią członka.[4]

Wypłaty środków przysługujących osobie wskazanej otwarty fundusz dokonuje w terminie 3 miesięcy, od dnia przedstawienia przez nią urzędowego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Natomiast wypłata środków przypadających małżonkowi zmarłego może być przekazana na jego żądanie na rachunek w otwartym funduszu.  Wypłata dokonywana jest albo bezpośrednio na rzecz osoby wskazanej przez zmarłego następuje w formie wypłaty jednorazowej lub w formie wypłaty w ratach płatnych przez okres nie dłuższy niż 2 lata.[5]

Nie jest obowiązkowym wskazanie osób uprawnionych do otrzymania środków po zmarłym członku OFE. Może mieć miejsce również sytuacja, że pomimo wskazania takich osób jest ono bezskuteczne z powodu ich śmierci. Wówczas środki te wchodzą w skład spadku i przypadają członkom najbliższej rodziny. W pierwszej kolejności dziedziczą małżonek i dzieci zmarłego. Dopiero, gdy brak spadkobierców należących do pierwszej grupy, dziedziczą osoby znajdujące się w grupie drugiej. Ustawa nie określa udziałów poszczególnych osób, dlatego można przyjąć, że są one równe.[6]

Zatem można śmiało stwierdzić, że zaletą nowego systemu emerytalnego jest rzekome dziedziczenia środków w razie śmierci ubezpieczonego w II filarze. Ustawa o o.f.f.e. nie używa wprost pojęcia „dziedziczenie” zastępując je pojęciem podział środków w razie śmierci członka funduszu emerytalnego.

Kwestia ta uregulowana jest odmiennie w publicznym i prywatnym segmencie ubezpieczenia emerytalnego. W części publicznej środki emerytalne po zmarłym emerycie pozostają w dyspozycji ZUS, nie są dziedziczone, o czym mówi art. 25 ust. 2 ustawy o e.r. z FUS.

Natomiast w prywatnym segmencie ubezpieczenia emerytalnego wprowadzono zasadę podziału środków emerytalnych w razie śmierci członka OFE. [7]

Na spadkobierców członka OFE przechodzą jednak jedynie środki zgromadzone w funduszu, czyli ściślej istnieje prawo członka OFE do żądania wypłaty tych środków. Prawo podmiotowe członkostwa w OFE, które obejmuje ogół uprawnień przysługujących członkowi funduszu, nie podlega dziedziczeniu. Członkostwo w OFE jest prawem zabezpieczenia społecznego, ściśle związanym z osobą członka funduszu i dlatego nie przechodzi na spadkobierców.[8]

Z uwagi na to, że obecne ubezpieczenia emerytalne w pierwszym filarze mają charakter ubezpieczenia na dożycie wieku emerytalnego. Jest to skutek przyjętej repartycyjnej metody finansowania w myśl, której aktualne dochody pokrywają wydatki. Natomiast rozważania nad kwestią sytuacji prawnej środków i uprawnień do nich osób trzecich są bezzasadne, bowiem de facto żadnych środków na koncie nie ma, zatem osoba trzecie nie ma się czego domagać. Na koncie nie ma pieniędzy, gdyż wszystkie środki idą na pokrycie bieżących wydatków.[9]