redakcja 03 lutego 2011 System emerytalny w Polsce-ogólna charakterystyka

Stosownie do wytycznych Banku Światowego reforma przyjęła model przymusowego indywidualnego systemu oszczędzania, przy likwidacji systemu emerytalnego opartego wyłącznie na umowie międzypokoleniowej. Całościowy program reformy emerytalnej nazwano „ Bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Reforma systemu emerytalnego w Polsce.”[1]

Według programu Biura Pełnomocnika Rządu bezpieczeństwo socjalne miało zostać zagwarantowane „ dzięki rozkładowi ryzyka między różne filary” co świetnie oddawał tytuł dokumentu.[2]

Zabezpieczenie emerytalne oparto na finansowaniu z dwóch obowiązkowych i niezależnych źródeł. Pierwsze źródło stanowi zreformowany ZUS gdzie wpłacana jest bieżąca składka (I filar). Jest to repartycyjny segment państwowy.

Drugie, to kapitał zgromadzony z wybranym funduszu emerytalnym (II filar). Jest jeszcze trzeci element, który pozwoli zwiększyć wymiar emerytury-  to środki zgromadzone samodzielnie lub w zorganizowanej grupie pracowników (III filar).

Nowy system nie jest kontynuacją poprzedniego systemu, który został definitywnie zlikwidowany.  Nowe zasady gromadzenia środków na emerytury i ich zamiany na świadczenie, wiążą wysokość emerytury bezpośrednio z wysokością zarobków i długością okresu aktywności zawodowej. Zatem wysokość świadczenia zależy od zaewidencjonowanych składek, nie jest wartością ryczałtową, a państwo pełni rolę gwaranta jego realnej waloryzacji. Stworzone zostały również możliwości gromadzenia dodatkowych, indywidualnych oszczędności emerytalnych. Fakt, że znaczna część zasobów emerytalnych pomnażana jest na rynkach kapitałowych, zmniejsza obciążenia budżetu państwa przyszłymi zobowiązaniami i stwarza szansę rozwoju tych rynków. Jednak traktowanie systemu emerytalnego jako instrumentu ożywienia rynku kapitałowego, jest przejawem nadużycia ze strony państwa  w sferę życia prywatnego obywateli, chyba że uzasadnione jest ważnym interesem publicznym, w tym zapewnieniem godziwych emerytur.[3]

System obowiązujący od 1999r. oparty został na trzech filarach. Zasadniczo zmienił się system finansowania świadczeń emerytalnych, wprowadzając obok systemu repartycyjnego system kapitałowy.

Stało się to za sprawą stworzenia drugiego filaru, powszechnego, obowiązkowego i finansowanego metodą kapitałową.

Kapitałowa część obowiązkowego systemu emerytalnego, w której środki przyszłych emerytów powierzone zostały w zarządzanie prywatnym podmiotom rynkowym, koncentrowała i nadal skupia uwagę opinii publicznej, środowisk gospodarczych i politycznych.

Określenie zasad nowego systemu nie było zapewne łatwe i zostało poprzedzone dogłębnymi analizami. W efekcie, czego wprowadzono konieczność podziału ubezpieczonych w zależności od wieku.

Osoby, które pobierały już emeryturę i te, które były bliskie przejścia na emeryturę pozostały w starym systemie. Osoby młodsze przystąpiły do nowego system. Granica wieku została wyznaczona na 50 lat.

   Czy to dobre rozwiązanie? Twórcy reformy zadawali sobie to pytanie, sądząc że docelowo będzie można dokonać oceny za kilka lat.

Niewątpliwie wprowadzenie dwóch źródeł finansowania emerytury jest bardziej bezpieczne niż system oparty jedynie na umowie międzypokoleniowej. Jednak z metodą kapitałową wiąże się wysokie ryzyko finansowe i rynkowe.

W 2009r. po raz pierwszy zostały wypłacone emerytury z OFE. Zasada „ile uzbierasz tyle dostaniesz” stała się przewodnim hasłem. Była to rewolucja, na którą czekało wielu Polaków.  Pierwsza emerytura z OFE – 23,65zł. -mogliśmy przeczytać w prasie.[4] Był to jeden z najbardziej nagłośnionych artykułów w mediach. Warszawianka, która otrzymała tak „zawrotną” kwotę zebrała na swoim koncie w OFE ok. 6 tyś zł, czyli niewiele. Innym kobietom, które zebrały blisko 70 tyś obliczono emeryturę z OFE „znacznie większą”, ponad 285 zł.

W latach 2009-2013 pierwsze świadczenia otrzymają kobiety, z uwagi na niższy o 5 lat wiek emerytalny. Mężczyźni po raz pierwszy świadczenie z OFE otrzymają w 2014r.

Przygnębiające jest to, że podczas światowego kryzysu fundusze ogromnie straciły, tym samym zmalały szansę na przyzwoitą przyszłą i obecną emeryturę. Spadek wartości OFE to efekt kryzysu. Można powiedzieć, że nikt się tego nie spodziewał. Jednak osoby zarządzające funduszami może mogły zadziałać szybciej, przewidzieć problemy na giełdzie i zareagować przenosząc powierzone środki z akcji na obligacje.

Pytanie co zrobiono aby temu zapobiec? Zamiast zająć się kwestą zwiększenia bezpieczeństwa i funkcjonowania otwartych funduszy, zajęto się kwestią jak powoli wycofać się z reformy.

Reforma emerytalna przeprowadzona w Polsce spowodowała zmniejszenie wartości czynników regulacyjnych i zwiększenie siły czynników indywidualnych. Spowodowała ograniczenie roli państwa, które wycofało się  z części gwarancji. Z drugiej strony pobudziło to ostrożności, dalekowzroczności samych ubezpieczonych. Musimy zrozumieć, że sami jesteśmy częściowo odpowiedzialni za wysokość swojej przyszłej emerytury. Do czasu wprowadzenia reformy nie trzeba było się o to martwić.

W obecnych czasach nie można wyłącznie liczyć na państwo. Należy uruchomić zawczasu indywidualną przezorność i podejmować wszelkie działania aby zabezpieczyć swój dochód emerytalny.

Coraz częściej czytamy: „ZUS nie wystarczy, by swobodnie żyć z emerytury, trzeba myśleć o dodatkowych formach oszczędzania”[5]

Dlatego obok I i II filaru powstał także III filar ubezpieczeń społecznych, czy dokładniej – III filar ubezpieczeń emerytalnych. Jest to kategoria dosyć rozmyta, w przeciwieństwie do ostro zdefiniowanego filaru I i II. Zaliczamy doń wszystkie formy dobrowolnego uczestniczenia w programach emerytalnych, czyli dobrowolne formy oszczędzania na przyszłą emeryturę takie jak pracownicze programy emerytalne (PPE) oraz indywidualne konta emerytalne (IKE). III filar stanowi uzupełnienie obowiązkowej części systemu emerytalnego. Jego zaletą jest całkowita dowolność wyboru terminu rozpoczęcia i zakończenia oszczędzania oraz formy wypłaty późniejszego świadczenia. W ramach III filaru zakłady pracy mogą tworzyć pracownicze programy emerytalne, których funkcjonowanie szczegółowo określa ustawa.[6] Oparte są one na pewnych założeniach. Po pierwsze program powstaje wtedy, kiedy jest sponsor programu, którym jest pracodawca, po drugie, uczestnictwo w programie jest dobrowolne.

III filar powstał w ramach reformy emerytalnej jako uzupełnienie I i II filaru. Być może ustawodawca popełnił błąd pozwalając w niego inwestować dobrowolnie. Doprowadziło to do sytuacji, w której niewielka jeszcze część Polaków inwestuje środki na swoją emeryturę. Tymczasem żyjemy coraz dłużej i z roku na rok perspektywy wysokości wypłat emerytur dla przyszłych emerytów są coraz bardziej niskie. Dodatkowo coraz częściej słyszymy, że ulegnie wydłużeniu wiek emerytalny, co sprawi, że będziemy musieli  pracować do 67 roku życia (także kobiety!), aby móc przejść na emeryturę. Osoby, które będą posiadać trzeci filar będą w komfortowej sytuacji, ponieważ oprócz zgromadzonych znacznych środków na indywidualnych kontach - do których ani ZUS, ani Państwo nie ma i nie będzie mieć dostępu - same podejmą decyzję (nie ZUS!), kiedy zakończą swoją aktywność zawodową. 

Potrzebny jest większy nadzór nad funduszami, by zwiększyć ich efektywność, dokończyć to co się zaczęło w 1999r. Przecież najprościej pójść teraz na skróty, powiedzieć, że się nie udało i zlikwidować OFE, bądź pozwolić wybrać między OFE a ZUS. A przecież nie o to chodzi. Trzeba poddać dokładnej analizie koszty funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych i dążyć do ich minimalizacji i racjonalizacji.  Jak wskazuje K. Antonów jedną z niekwestionowanych, lecz często przemilczanych cech funduszy emerytalnych są wysokie koszty obsługi (administracyjne) systemu kapitałowego opartego na OFE.[7]

Należy położyć szczególny nacisk na rozpowszechnienie wiedzy o tym, że emerytura bazowa zapewni podstawowy poziom życia. Natomiast jeśli chcemy więcej musimy się „doubezpieczyć”. Istotną kwestią jest budowanie „świadomości emerytalnej” społeczeństwa, co oznacza działania w obszarze edukacji,  uświadomienie ubezpieczonym wpływu wieku przejścia na emeryturę na jej wysokość, a także zwiększenie liczby osób dobrowolnie oszczędzających na starość. Jednak dobrowolne oszczędzanie na emeryturę rodzi pewne niebezpieczeństwo, gdyż dochody wielu grup społecznych rzeczywiście są bardzo niskie i niewiele osób może sobie na to pozwolić.

Polska reforma emerytalna była jedną z reform wyznaczających ogólnoświatowy trend odchodzenia od systemów całkowicie repartycyjnych, nie dających żadnej możliwości wyboru i opartych na zasadzie zdefiniowanego świadczenia w kierunku systemów kapitałowych, oferujących możliwości wyboru i opartych na zasadzie zdefiniowanej składki. Taki kierunek ewolucji systemów emerytalnych sprawia, że są bardziej odporne na efekty starzenia się populacji, ułatwia ich podtrzymywanie w długim okresie, czyni bardziej przewidywalnymi, zapewnia pozytywne efekty dla rynku pracy i wzrostu gospodarczego.