Ustawa wyróżnia więc autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe do utworu. Pojęcie utworu jest dla prawa autorskiego kluczowe, gdyż to właśnie on jest podstawowym dobrem przezeń chronionym. Utwór wedle ustawy jest definiowany jako ,,każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalany w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażania.’’2 Ustawa wskazuje także kategorie utworów w katalogu który nie jest zamknięty.
Autorskie prawa osobiste twórcy do utworu ustawa reguluje w art.16 i są to : prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności i prawo nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Za naruszenie praw osobistych twórcy ustawa przewiduje odpowiedzialność cywilna i karną. Pierwsza określona została w art.78, który przewiduje, że ,,twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania takiego działania. W razie dokonanego naruszenia może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznana krzywdę lub - na żądanie twórcy-zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.’’3 Odpowiedzialność karna za naruszenie autorskich praw osobistych przewidziana jest w art.115, który stanowi w ust.1, iż ,,kto przywłaszcza sobie autorstwo całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlegagrzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.’’4
Autorskie prawa majątkowe twórcy do utworu reguluje art.17 ustawy ,wg którego są nimi; prawo do korzystania z utworu, prawo do rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji ( pola określono w art.50 ustawy, wyliczenie przykładowe), prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu, a także ( art.19 ustawy) prawo do dochodów związanych z odsprzedażą utworów (przysługuje twórcy i spadkobiercom).
Naruszenie autorskich praw majątkowych podlega również ochronie i rodzi także odpowiedzialność cywilną oraz karną. Odpowiedzialność cywilna określona została w art.79 ustawy w ten sposób, iż uprawniony którego prawa majątkowe naruszono może domagać się od tego, który je naruszył : zaniechania naruszenia, usunięcia skutków naruszenia, naprawienia wyrządzonej szkody, wydania uzyskanych korzyści. Odpowiedzialność karną za naruszenie autorskich praw majątkowych przewidują art.116 i 117 ustawy. Wedle art.116 ust.1 ,, kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art.117 ust.1 ,,kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom w celu rozpowszechniania utrwala lub zwielokrotnia cudzy utwór w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.’’5 Jeżeli sprawca czyni sobie z powyższych przestępstw stałe źródło dochodu, albo działalność określoną w powyższych przepisach organizuje lub nią kieruje ,to kara za te przestępstwa zwiększa się odpowiednio - w wypadku rozpowszechniania utworu sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5, a w wypadku utrwalania lub zwielokrotniania cudzego utworu sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Tyle, tytułem skrótu w przedmiocie chronionych naszą ustawą praw autorskich i sankcji przewidzianych za ich naruszanie. Pozostaje wyrazić życzenie, by normy te były wcielane w życie, gdyż kradzieże własności intelektualnej są na porządku dziennym, szczególnie obecnie w dobie rozwoju technologicznego i wszechstronnego wykorzystania technologii cyfrowej.
Jednak problem ten nie dotyczy wyłącznie naszego kraju, jest on zagrożeniem globalnym. Postęp techniczny, rozwój techniki komputerowej, powstanie globalnych sieci informatycznych i technologii cyfrowej powoduje powstanie całego szeregu nowych sposobów eksploatacji utworów, w tym ich nielegalnego wykorzystywania. Działanie sieci komputerowych takich jak Internet i przesyłanie przezeń utrwalonych cyfrowo utworów powoduje nieograniczoną niczym możliwość rozpowszechniania, utrwalania, bezprawnej wymiany dzieł objętych prawem autorskim. Tego rodzaju działalność powoduje nie tylko naruszenie praw autorskich przez nieuprawniony dostęp do utworów jaki mogą posiadać w jednej chwili miliony odbiorców, ale także co oczywiste powoduje zmniejszenie dochodów twórców z tak rozpowszechnianych utworów, straty przedsiębiorstw zajmujących się dystrybucją, promocją i produkcją utworów, aż w końcu także straty jakie ponoszą państwa związane z nie odprowadzonymi podatkami. Te zagrożenia dla prawa autorskiego związane z rozwojem nowych technologii mają jak wyżej wspomniałem charakter międzynarodowy. Stąd rolą unormowań dotyczących prawa autorskiego w różnych krajach jest sprostanie tym wyzwaniom i dostosowanie ich treści tak by skutecznie chronić własność intelektualną przed nielegalnym posługiwaniem się nią bez zgody autora i oczywiście przed posługiwaniem się nią bez uiszczania stosownych opłat.
Stosowne akty prawne o zasięgu międzynarodowym dotyczące konieczności zmian w ustawach obowiązujących w poszczególnych krajach a związane z wpływem postępu technicznego w ostatnich dwudziestu latach na wykonywanie praw autorskich powstawały w ramach Komisji Europejskiej jeszcze przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
W pracy pod red. Janusza Barty i Ryszarda Markiewicza ,,Prawo autorskie a postęp techniczny’’ czytamy ,, jednym z pierwszych dokumentów, w którym w sposób kompleksowy zostały przedstawione główne problemy prawa autorskiego w aspekcie postępu technicznego, była tzw. Zielona Księga (Green Paper on Copyright Rights In the Information Society. Dokument opracowany przez XV Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej i przyjęty Komisję Europejską w dniu 19 lipca 1995 r.) dotycząca praw autorskich i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. W dokumencie tym Komisja Europejska uznała, że problem ochrony praw autorskich i praw pokrewnych ma podstawowe znaczenie dla rynku wspólnotowego, zwłaszcza rozwoju twórczości intelektualnej. Dlatego też jest konieczne stworzenie odpowiednich warunków, które gwarantowałyby skuteczne wykonywanie praw oraz usprawniałyby obrót prawami własności intelektualnej. Jednocześnie podkreślono, że problemy związane z tzw. autostradą informatyczną mają charakter transgraniczny i w związku z tym wymagają rozwiązań globalnych.”6 Dalej czytamy w tej samej publikacji ,, szczególne znaczenie w zakresie rozwiązywania problemów związanych z postępem technicznym mają uchwalone w grudniu 1996 r. w ramach Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) traktaty międzynarodowe dotyczące prawa autorskiego oraz artystycznych wykonań i fonogramów. W dokumentach tych podkreślono, że ze względu na uwarunkowania postępu technicznego konieczne staje się wzmocnienie poziomu ochrony prawnej utworów, artystycznych wykonań oraz fonogramów (Konwencje Światowej Organizacji Własności Intelektualnej dotyczące prawa autorskiego –WIPO Copyright Treaty oraz artystycznych wykonań i fonogramów –WIPO Performances and Phonograms Treaty, uchwalone w Genewie w dniu 20 grudnia 1996 r. podczas obrad dyplomatycznej konferencji w sprawie prawa autorskiego i prawa pokrewnych).7Akty te miały być w założeniu unormowaniami dostosowującymi istniejące uregulowania międzynarodowe dotyczące prawa autorskiego i praw pokrewnych do ówczesnego poziomu rozwoju technologicznego.
Następstwem tych aktów prawnych była Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (2001/29/WE) dotycząca koordynacji pewnych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, przyjęta 22 maja 2001 r. Tak opisuje skutki przyjęcia tej dyrektywy Andrzej Matlak8 -,,rozwiązania z niej wynikające wykraczają poza obowiązujące obecnie na świecie standardy ochrony praw autorskich i praw pokrewnych. Twórcy omawianego dokumentu uznali bowiem, że postęp techniczny, a w szczególności rozwój technologii cyfrowej uzasadnia takie działanie. Wydaje się, że przyjęcie omawianej Dyrektywy może spowodować zmiany na rynku, w zakresie wykorzystywania utworów i dóbr chronionych w ramach praw pokrewnych. Zmiany te dotkną przede wszystkim różne kategorie użytkowników chronionych dóbr (szczególnie tych, którzy wykorzystują sieci komputerowe oraz cyfrowe sposoby utrwalania i udostępniania utworów), a w pewnym zakresie ich końcowych odbiorców’’.
Nowelizacje naszej polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych harmonizowały polskie prawo autorskie z prawem Unii, aktualna ustawa zawiera wdrożenia :
1.dyrektywy 91/250/WE z dnia 14 maja 1991 r. w sprawie
ochrony prawnej programów komputerowych,
2.dyrektywy 92/100/WE z dnia 19 listopada 1992 r. w sprawie
prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w
zakresie własności intelektualnej,
3.dyrektywy 93/83/WE z dnia 27 września 1993 r. w sprawie
koordynacji niektórych zasad dotyczących prawa autorskiego oraz praw pokrewnych
stosowanych w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz retransmisji drogą
kablową,
4.dyrektywy 93/98/WE z dnia 29 października 1993 r. w
sprawie harmonizacji czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw
pokrewnych,
5.dyrektywy 96/9/WE z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie
ochrony prawnej baz danych.
Tak więc konsolidacja przepisów międzynarodowych w zakresie prawa autorskiego i wspólne europejskie dyrektywy obowiązujące nie w jednym , a w wielu państwach stanowią z pewnością znacznie silniejszy oręż w walce z tzw. naruszycielami tychże norm.
Ogromnym zagrożeniem dla praw twórcy i wyzwaniem dla współczesnego prawa autorskiego oprócz powszechnego naruszania jego przepisów w skali globalnej poprzez kopiowanie, rozpowszechnianie i wymianę dzieł autorów, czyli zwykłą kradzież ( a jak inni chcą piractwo), jest również przypisywanie sobie cudzej twórczości, przez przywłaszczenie autorstwa cudzej pracy - co określamy powszechnie mianem plagiatu. Szczególnego znaczenia nabiera plaga dotycząca tego zjawiska występująca w szkolnictwie wyższym. Oryginalność takich tekstów chroni u nas chociażby Internetowy System Antyplagiatowy Plagiat.pl, działający na podstawie raportu prawdopodobieństwa, który oparty jest na wyliczaniu powtarzających się słów.9
Nie mniej jednak pladze plagiatów skutecznie przeciwdziałać mogą pomóc stosowne sankcje przewidziane w ustawach prawa autorskiego, co pozwala na eliminowanie z życia naukowego ludzi przypadkowych.
Przedstawiłem pokrótce kilka zagadnień związanych z rolą prawa
autorskiego, prawa rozumianego jako zbiór norm chroniących autora i jego
twórczość, prawa, które stawia kroki ku wyzwaniom współczesności takim jak
kradzieże własności intelektualnej (powszechnie piractwo, plagiaty, handel
kradzionymi utworami), codzienna walka z nieuchronnym postępem technicznym i
powstawaniem coraz to nowszych urządzeń pozwalających na naruszanie prawa
twórcy.
Mariusz Marek J.
1Ustawa d dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz.631 z późn. zm.)
2 Ibidem
3 Ibidem
4 Ibidem
5 Ibidem
6 Marek Bukowski ,, Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi’’ w ,,Prawo autorskie a postęp techniczny’’ pod red. Janusza Barty i Ryszarda Markiewicza, Kraków, Universitas, 1999, str.172,
7 Ibidem, str.173
8Andrzej Matlak ,, Dyrektywa Unii Europejskiej dotycząca koordynacji pewnych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym’’, w : Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, seria : Prace z wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, Kraków, Zeszyt 78,2001 r.
9 Sebastian Krawczyński ,,Problem plagiatowania w szkolnictwie wyższym. Charakterystyka elektronicznego systemu antyplagiatowego’’.,, E-mentor’’, 2007,nr 2
Literatura :
1.Barta Janusz, Markiewicz Ryszard ,,Prawo autorskie i prawa
pokrewne’’, Warszawa, Wolters Kluwer Polska, 2009,
2.Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i
prawach pokrewnych (tekst. jedn. Dz. U. z 2006r.Nr 90,poz.631 z późn. zm.),
3.Barta Janusz, Markiewicz Ryszard ,,Prawo autorskie a
postęp techniczny’’, Kraków, Universitas, 1999,
4.Matlak Andrzej ,,Prawo autorskie w społeczeństwie
informacyjnym’’, Kraków, Zakamycze, 2004,
5.Matlak Andrzej ,,Zeszyty Naukowe UJ, seria : Prace z
wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej”, Kraków, UJ,2001,
6.Krawczyński Sebastian ,,Problem plagiatowania w
szkolnictwie wyższym. Charakterystyka elektronicznego systemu
antyplagiatowego’’, E-mentor, kwiecień, 2007,
