1. ŚWIADCZENIA NIENALEŻNE
Art. 410
kc § 1. Przepisy artykułów
poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego. § 2.
Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle
zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo
jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został
osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była
nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Jest to sytuacja w której uzyskanie korzyści następuje przez zachowanie osoby zubożonej mające charakter świadczenia. Źródłem bezpodstawnego wzbogacenia jest tutaj działanie zubożonego (solvensa), mające charakter spełnienia świadczenia na rzecz bezpodstawnie wzbogaconego (accipiensa), a zubożony czyni to w przekonaniu, że świadczenie spełniane jest w ramach istniejącego lub powstającego właśnie zobowiązania.
Przepis art. 410 §
2 k.c. wskazuje cztery postacie nienależnego świadczenia, którym odpowiadają
określone kondykcje (condictio), czyli roszczenia o zwrot nienależnego
świadczenia. Są to sytuacje w których dany podmiot spełnił świadczenie:
q nie będąc
zobowiązanym ku temu lub nie będąc zobowiązanym wobec osoby, której świadczył (condictio indebiti) - spełnienie
świadczenia następuje tutaj w mylnym przekonaniu solvensa, że spełnia on
swój dług względem accipiensa, podczas gdy w istocie nie jest i nie był
nigdy stroną danego zobowiązania albo przestał nią być, nim spełnił
świadczenie, albo jest zobowiązany w mniejszym zakresie; solvens spełnia
więc świadczenie, nie wiedząc, że nie był do tego zobowiązany.
q jeżeli
podstawa świadczenia odpadła (condictio
causa finita) – przysługuje w przypadkach gdy w chwili spełnienia
świadczenia było ono należne, zaś potem jego podstawa przestała obowiązywać.
Roszczenie powstaje jednak dopiero w przypadku ostatecznego i trwałego
odpadnięcia podstawy prawnej. (a nie np. w przypadku skierowania sprawy do
ponownego rozpatrzenia)
Odpadnięcie podstawy świadczenia ex tunc (wstecz) nie
powoduje możliwości zastosowania conditio indebiti, ponieważ świadczenie
w danym momencie było ważne i dana osoba musiała je spełnić.
Zastosowanie:
- służy odzyskiwaniu świadczeń z zastrzeżeniem warunku
rozwiązującego lub terminu końcowego ( o ile warunek się ziścił a termin
nadszedł)
- służy też odzyskaniu świadczenia spełnionego na
podstawie decyzji lub wyroku, które zostały później uchylone lub zmienione.
- ma zastosowanie w przypadku utraty mocy normy wskutek
orzeczenia TK
- uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego
wskutek podstępu, groźby lub błędu
q zamierzony
cel świadczenia nie został osiągnięty (condictio ob rem) - ponieważ powstające zobowiązanie
ostatecznie się nie ziściło (rozliczenia między konkubentami – nie doszło do
związku małżeńskiego) samo osiągnięcie celu ma urzeczywistnić podstawę dla już
dokonanego świadczenia.
|
Przesłanka "nieosiągnięcia zamierzonego celu
świadczenia" (art. 410 § 2 k.c.) jest spełniona wtedy, gdy jego celem
było otrzymanie świadczenia ekiwalentnego, do spełnienia którego odbiorca nie
był zobowiązany. |
Przypadki rodzące conditio ob rem:
- Przeświadczenie – świadczenie jest spełnione w
wykonaniu zobowiązania, które jeszcze nie istnieje, ale solvens liczy na
jego powstanie (zapłata ceny przed zawarciem umowy, która ostatecznie nie
doszła do skutku, spełnienie świadczenia równocześnie ze złożeniem oferty)
- Przypadki nakłaniania i oczekiwania – polegają na
świadczeniu w celu skłonienia odbiorcy do określonego zachowania, do którego
ten nie chce lub nie może się zobowiązać. (np. świadczeni w związku z zawarciem
małżeństwa w przyszłości – darowizny narzeczonych, lub stosowane do rozliczeń
pomiędzy konkubentami)
q jeżeli
czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia (conditio sine causa)
- Przyczyną nieważności wskazanej czynności prawnej jest jej wadliwość albo
niezachowanie formy, sprzeczność z prawem lub zasadami współżycia społecznego,
powodujące zastosowanie art. 58 k.c., zastrzeżenie świadczenia niemożliwego. Jeżeli
umowa jest nieważna, roszczenie obejmuje wartość korzyści, jaką ostatecznie uzyskał
wzbogacony, a nie tylko równowartość świadczenia.
Przykłady:
- brak zastrzeżonej formy pod rygorem nieważności
- brak zdolności do czynności prawnych
- wadliwa reprezentacja osoby prawnej
- sprzeczność z prawem lub zasadami współżycia społecznego
- pozorność
- WYŁĄCZENIE ZWROTU
Art. 411 kc. Nie
można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli
spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba
że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu
uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2) jeżeli
spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia
przedawnionemu roszczeniu;
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność
stała się wymagalna.
Art. 411 reguluje przypadki wyłączające roszczenie o zwrot
świadczenia nienależnego, przy czym nie obejmuje on ogólnego roszczenia z art.
405 kc.
q Wyłączenie zwrotu ze względu na wiedzę solvensa
o braku zobowiązania – w tym przypadku konieczne jest aby przyjmujący
świadczenie udowodnił, że świadczący był w pełni świadomy, iż świadczenie się
nie należy i że jest związane z negatywnymi skutkami dla niego a mimo to je
spełnił.
Nie wyłącza kondykcji np. działanie w błędnym przekonaniu (np. pracodawcy wobec pracownika.
|
Pracownik, który dwukrotnie pobrał jednorazowe
odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy od organu rentowego oraz od
pracodawcy, obowiązany jest zwrócić należność otrzymaną od pracodawcy
działającego w błędnym przekonaniu o obowiązku świadczenia i nie może się od
tej powinności uwolnić zarzutem, że przy dołożeniu należytej staranności
pracodawca mógł wypadek prawidłowo zakwalifikować pod względem faktycznym i
prawnym |
|
Przepis art. 411 pkt 2 k.c. ma zastosowanie w sytuacji,
gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był prawnie zobowiązany lecz można mu
przypisać moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie. W takiej
sytuacji spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. |
Dotyczy to np. świadczeń na rzecz członka rodziny o charakterze pielęgnacyjnym, alimentacyjnym lub innym w błędnym przekonaniu, iż istnieje ku temu obowiązek prawny. (np. błąd co do pokrewieństwa z osobą wobec której świadczono)
|
Spełnienie przez pracodawcę nienależnego świadczenia w postaci wynagrodzenia za pracę podwyższonego bez podstawy prawnej, wypłaconego dyrektorowi generalnemu spółki handlowej, pełniącemu funkcję jednoosobowego jej zarządu, może czynić zadość zasadom współżycia społecznego wyrok SN z dnia 26 września 2000 r., I PKN 42/00 |
|
Powoływanie się na naruszenie prawa w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem oddalającym powództwo nie uzasadnia zarzutu, że świadczenie wyegzekwowane na podstawie klauzuli wykonalności nadanej nieprawomocnemu wyrokowi czyni zadość zasadom współżycia społecznego wyrok SN z dnia 21 września 2004 r., II PK 18/04 |
|
Hipoteza art. 411 pkt 4 k.c. dotyczy zwrotu świadczenia spełnionego przed terminem wymagalności roszczenia, co do którego podstawa prawna od chwili spełnienia świadczenia nie uległa zmianie, jednakie ze względów praktycznych nie jest celowe dopuszczenie do zwrotu tej kwoty, która z chwilą nadejścia terminu wymagalności roszczenia musiałaby być świadczona między stronami. wyrok SN z
dnia 23 maja 1980 r., IV PR 200/80 |
Przepis ten odnosi się do tzw. świadczeń niegodziwych, ma na celu ochronę porządku publicznego, tak aby uniknąć sytuacji w której sąd cywilny rozstrzygając pomiędzy dwoma stanowiskami związanymi z w/w świadczeniem jest zmuszony przyznać rację jednej ze stron. (chodzi o to aby żadna ze stron nie mogła odnieść korzyści z własnej niegodziwości)
Zrozumienie przepisu wymaga odniesienia się do sytuacji pomiędzy stronami niegodziwego świadczenia, solvensovi przysługuje roszczenie o zwrot świadczenia, jednak ma to miejsce tylko na papierze, gdyż nie jest poparte żadną rzeczywistą możliwością jego dochodzenia. Ponadto z uwagi na nielegalny i niemoralny charakter źródeł świadczenia rzadko kto by dochodził ich przed sądem.
Przykłady:
- zapłata za cudzą nerkę
- sponsoring
Przesłanki
przepadku świadczenia niegodziwego:
q Świadczenie musi zostać spełnione, np. przeniesienie
własności, zapłata sumy, wykonanie usługi.
q Spełnione świadczenie musi być niegodziwe – zachowanie
niemoralne, nieetyczne, rażąco naruszające zasady współżycia społecznego
q Świadczenie powinno być też wykonane w zamian za
dokonanie czynu zabronionego lub w celu niegodziwym.
q Świadczenie powinno być spełnione świadomie w zamian za
powyższe czyny zabronione lub niegodziwe
|
Orzeczenie
przepadku korzyści na podstawie art. 412 k.c. jest fakultatywne, ale nie
dowolne, w związku z tym decyzja odmowna sądu wymaga stosownego uzasadnienia,
ze wskazaniem kryteriów odmowy. Powód ma obowiązek wykazania przesłanek
zastosowania art. 412 k.c., nie obciąża go natomiast wykazanie okoliczności
uzasadniających nieorzekanie o przepadku, ponieważ leży to w interesie
pozwanego (art. 6 k.c.). |
|
Treść art. 412 k.c. jednoznacznie przesądza, że przepadek przedmiotu świadczenia następuje z mocy prawa w chwili, gdy zostało ono przyjęte przez osobę, na rzecz której zostało dokonane. Późniejsze rozdys – ponowanie otrzymanym świadczeniem, stanowiącym już własność Skarbu Państwa, nie zwalnia od obowiązku zwrotu całej pobranej kwoty. wyrok SN z dnia 15 czerwca 1982 r., IV CR 207/82 |
|
Obowiązek
zwrotu świadczenia o celu niegodziwym, ulegającego przepadkowi na podstawie
art. 412 k.c., jest ściśle związany z osobą dłużnika i nie należy do spadku
po nim. Skarb Państwa może jednak domagać się od spadkobiercy wydania
przedmiotu, świadczenia, jeżeli wszedł on do jego majątku. |
|
Fakt przeznaczenia przez biorącego pożyczkę sumy pożyczonej na spełnienie świadczenia o celu niegodziwym nie uzasadnia przepadku tej sumy na podstawie art. 412 k.c. również wówczas, gdy dający pożyczkę wiedział w chwili zawarcia umowy o jej przeznaczeniu, chyba ze powyższe przeznaczenie pożyczonej sumy było objęte także wolą dającego pożyczkę i było zastrzeżone w umowie pożyczki. wyrok SN z dnia 6 listopada 1973 r., II CR 743/73 |
Skutki przepadku:
1) Skarb Państwa staje się właścicielem przedmiotów
2) Nabycie przez Skarb Państwa ma charakter pierwotny
3) Jeżeli wyrok przyjmie formę zasądzającą to po nadaniu mu
klauzuli wykonalności nadawał się będzie do egzekucji
4) Orzeczenie przepadku powoduje wygaśnięcie obowiązku zwrotu
świadczenia
5) Orzeczenie przepadku na podstawie art. 412 kc., wyłącza
możliwość orzeczenia przedmiotu w postępowaniu karnym (vice versa)
