W przypadku, gdy pokrzywdzony jest osobą małoletnią, ubezwłasnowolnioną całkowicie lub częściowo lub nieporadną, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą znajduje się pokrzywdzony (art. 51 § 2 i 3 kpk).
W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe - np. małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia lub jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 115 § 11 kk). Jeżeli takich osób nie ma lub nie zostaną ujawnione prawa zmarłego, prawa pokrzywdzonego może realizować prokurator (art. 52 § 1 kpk).
W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest stroną postępowania (art. 299 § 1 kpk). Z chwilą skierowania do Sądu aktu oskarżenia pokrzywdzony traci pozycję strony, a dotychczasowe prawa znikają. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony może wystąpić w roli strony tylko jako oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny lub powód cywilny. Z istoty roli, w jakiej występuje w postępowaniu karnym pokrzywdzony wynikają jego konkretne obowiązki i uprawnienia. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (art. 53 kpk). Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art. 59 kpk). Jeżeli pokrzywdzony nie złoży oświadczenia o zamiarze działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego, ani też nie wytoczy powództwa adhezyjnego, będzie pełnić w procesie ewentualnie rolę zwykłego świadka.
Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia wobec pokrzywdzonego, występującego w sprawie w charakterze świadka, przemocy lub groźby bezprawnej może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek - pokrzywdzony jest zatrudnionym lub na inny wskazany przez niego adres (art. 191 § 2 kpk).
Pokrzywdzony może złożyć wniosek lub wyrazić zgodę na wniosek oskarżonego o skierowanie sprawy do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia między nimi postępowania mediacyjnego (art. 23a § 1 k.p.k.).
Pokrzywdzony ma prawo przebywać na sali sądowej przez cały czas trwania rozprawy.
Pokrzywdzony, który nie występuje w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego, prywatnego czy też powoda cywilnego może - za zgodą Prezesa Sądu, w którym toczy się postępowanie - uzyskać wgląd w akta oraz sporządzić kserokopie z akt sprawy (art. 156 § 1 kpk). Za sporządzenie kserokopii z akt sprawy Sąd pobiera opłatę w wysokości 1 zł za 1 stronę. W przypadku uwierzytelnionych odpisów jest to opłata 6 zł za 1 stronę.
Pokrzywdzony, w trakcie wglądu w akta sprawy, ma także prawo sporządzać we własnym zakresie notatki. Może również wykonywać własnym aparatem fotograficznym fotografie akt. Czynność fotografowania akt za pomocą aparatu fotograficznego traktowana jest jako substytut ręcznego sporządzania notatek z akt sprawy.
Pokrzywdzony ma obowiązek stawić się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie (art. 177 § 1 k.p.k.). Na pokrzywdzonego, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 10.000 złotych, a ponadto zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie (art. 285 § 1 i 2 k.p.k.).
Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego nie może on sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym (art. 192 § 1 i 3 k.p.k.). W przypadku zaistnienia wątpliwości, co do stanu psychicznego pokrzywdzonego jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić jego przesłuchanie z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (art. 192 § 2 k.p.k.).
W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów od pokrzywdzonego można pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia głosu (art. 192a § 1 k.p.k.).
Pokrzywdzony przebywający za granicą, ma obowiązek wskazać adres dla doręczeń w kraju; w razie nieuczynienia tego pismo wysłane na ostatnio znany adres w kraju albo, jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy uważa się za doręczone (art. 138 k.p.k.).
Jeżeli pokrzywdzony, nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub pobytu pod wskazanym przez siebie adresem, pismo wysłane pod tym adresem uważa się za doręczone (art. 139 § 1 k.p.k.).
Pokrzywdzony może, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli do momentu odczytania przez Prokuratora aktu oskarżenia, wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne (adhezyjne) w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 kpk). W razie śmierci pokrzywdzonego, powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa, mogą również wytoczyć osoby najbliższe dla pokrzywdzonego.
Powód cywilny, jako strona postępowania, może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie (art. 66 kpk).
Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym (art. 67 § 1 kpk).
W kwestiach dotyczących powództwa cywilnego, a nie unormowanych przez przepisy kodeksu postępowania karnego, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym (art. 70 kpk).
Jeżeli w sprawie nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 49a kpk).
W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV (Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) i XXVI (Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego (art. 185a § 1 i 2 kpk).
Kierując do Sądu akt oskarżenia Prokurator może zawrzeć w nim wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy (art. 335 § 1 kpk). Rozpatrywanie aktu oskarżenia wraz z wnioskiem o skazanie bez rozprawy odbywa się na posiedzeniu, w którym pokrzywdzony ma prawo wziąć udział.
Zawiadamiając o terminie posiedzenia Sąd doręcza pokrzywdzonemu odpis aktu oskarżenia wraz z załączonym wnioskiem Prokuratora o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy, w którym wskazana jest propozycja wymiaru kary dla oskarżonego.
Do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie głównej oskarżony, może złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary bez przeprowadzania postępowania dowodowego (art. 387 § 1 kpk).
Sąd może uwzględnić wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości i cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nieprzeprowadzenia rozprawy w całości. Uwzględnienie takiego wniosku jest możliwe jedynie wówczas, gdy nie sprzeciwią się temu prokurator, a także pokrzywdzony należycie powiadomiony o terminie rozprawy oraz pouczony o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego tego wniosku. Sprzeciw pokrzywdzonego może być wyrażony pisemnie lub ustnie na rozprawie. Milczenie będzie w tej sytuacji potraktowane jako brak sprzeciwu (art. 387 § 2 kpk).
Jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania Prokurator może również skierować do Sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego wobec oskarżonego. W przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania sąd orzeka wyrokiem na posiedzeniu, w którym pokrzywdzony ma prawo wziąć udział. Odpis zapadłego wyroku Sąd doręcza także pokrzywdzonemu.
Jeżeli pokrzywdzony nie zgadza się z treścią wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wobec oskarżonego może on w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Wniosek taki składa się na piśmie i powinien on wskazywać tego z oskarżonych, którego dotyczy.
Od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu pokrzywdzonemu przysługuje prawo do złożenia apelacji. Termin do wniesienia apelacji wynosi 14 dni i biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem.
Pokrzywdzonemu doręcza się odpis prawomocnego wyroku w sytuacji, gdy zawarte jest w nim orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, nawiązki lub świadczenia pieniężnego z urzędu i bez pobierania jakichkolwiek opłat.
W sytuacji gdy świadczenie na rzecz pokrzywdzonego orzeczone zostało na podstawie art. 72 § 2 kk w wyroku wskazany jest termin, w którym skazany winien uregulować należność na rzecz pokrzywdzonego. W razie nie wywiązania się przez skazanego z tego obowiązku we wskazanym terminie pokrzywdzony może poinformować o powyższym Zespół Kuratorskiej Służby Sądowej dla Dorosłych, który nadzoruje wykonanie tego obowiązku przez skazanego. W takiej sytuacji Kurator może motywować skazanego do realizacji nałożonego na niego obowiązku, a także złożyć do Sądu wniosek o zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności.
Po upływie okresu do naprawienia przez oskarżonego szkody wskazanego w wyroku pokrzywdzony może złożyć do Sądu wniosek o nadanie klauzuli wykonalności. Do takiego wniosku należy dołączyć oryginał otrzymanego z Sądu wyroku. Po otrzymaniu z Sądu wyroku z nadaną klauzulą wykonalności pokrzywdzony może złożyć do Komornika Sądowego wniosek o wszczęcie egzekucji komorniczej z majątku skazanego.
W sytuacji, gdy świadczenie orzeczone zostało na podstawie art. 46 kk, art. 57a§2 kk czy art. 415 § 4 kpk pokrzywdzony od momentu otrzymania z Sądu odpisu prawomocnego wyroku może złożyć do Sądu wniosek o nadanie klauzuli wykonalności. Do takiego wniosku należy dołączyć oryginał otrzymanego z Sądu wyroku. Po otrzymaniu z Sądu wyroku z nadaną klauzulą wykonalności pokrzywdzony może złożyć do Komornika Sądowego wniosek o wszczęcie egzekucji komorniczej z majątku skazanego.
Na wniosek pokrzywdzonego, odpowiednio, sędzia penitencjarny lub dyrektor zakładu karnego niezwłocznie zawiadamia pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, o zwolnieniu skazanego z zakładu karnego po odbyciu kary, o ucieczce skazanego z zakładu karnego, a także o wydaniu decyzji o udzieleniu skazanemu (art. 168a kkw):
- przepustki,
- czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru lub bez konwoju funkcjonariusza Służby Więziennej albo asysty innej osoby godnej zaufania,
- przerwy w wykonaniu kary,
- warunkowego zwolnienia
Pokrzywdzony posiada podobne prawo do informacji o opuszczeniu przez sprawcę aresztu śledczego, jeśli w toku postępowania był on tymczasowo aresztowany. Sąd ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić pokrzywdzonego o uchyleniu lub nieprzedłużeniu tymczasowego aresztowania albo o zmianie go na inny środek zapobiegawczy, chyba że pokrzywdzony zrezygnuje z uprawnienia do otrzymywania takich informacji (por. art. 253 § 3 k.p.k.).
Sprawdź również:
- Rozdział 4 Pokrzywdzony (Kodeks postępowania karnego)
- Rozdział V Pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy i pełnomocnicy (Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia)
- Oskarżyciel posiłkowy - definicja
- Oskarżyciel prywatny - definicja
