redakcja 01 lutego 2011 Podstawowe założenia nowego systemu emerytalnego.

Filarowa konstrukcja.

Wpłacamy określoną procentowo składkę z naszego wynagrodzenia, a w zamian za to otrzymamy świadczenie bazowe po ukończeniu określonego w ustawie wieku. Zatem im mniejsza składka, tym mniejsze świadczenie w przyszłości. Przyjmuje się również określony pułap wynagrodzeń w skali roku, jako wielokrotność średnich zarobków w kraju. Powyżej tej kwoty składki na ubezpieczenia społeczne, nie są odprowadzane. Czyli takie osoby otrzymają emeryturę w maksymalnej wysokości. Dlatego aby poprawić wysokość świadczeń, stworzono możliwość „doubezpieczenia się”, poprzez wykup polisy ubezpieczeniowej lub przystąpienie do III filaru.

Koncepcja zapewnienia świadczeń z wielu źródeł zwana „filarową” zawarta  była już w tzw. planie Beveridge`a. Powstał on z potrzeby zróżnicowania i uzupełnienia dochodów. W celu uzupełnienia minimalnego świadczenia bazowego przewidywano tam powstanie dodatkowego świadczenia o charakterze ubezpieczeniowym. Jego wysokość została uzależniona od stażu pracy i uzyskanych wcześniej wynagrodzeń. Warto zwrócić uwagę, iż I filar stanowiły jednolite kwotowo i niskie renty państwowe, na dodatek niezwiązane z pracą.[1] Ubezpieczenie społeczne było najważniejszym źródłem dochodu, ale nie mogło pozostać jedyne. Należało korzystać z dodatkowych rozwiązań.

Filarowa konstrukcja systemu emerytalnego był przyjęta również w systemie Bismarckowskich ubezpieczeń (np. Niemcy, Francja, Szwajcaria). Tu I filar opierał się repartycji świadczeń, uzależniony od wysokości składek. II filar to ubezpieczenia zakładowe, organizowane przez pracodawców, działające na zasadach kapitałowych.

Natomiast trzeci filar zarówno w modelu bismarckowskim, jak i w modelu brytyjskim ma charakter dobrowolny. Jest wynikiem indywidualnej zapobiegliwości. Obejmuje różne formy gromadzenia środków z przeznaczeniem na przyszłą emeryturę.

Reforma emerytalna wprowadzona w Polsce również wprowadziła system oparty na trzech filarach, wzorując się na doświadczeniach zagranicznych.

Zalecany przez Bank Światowy system wzorowany jest na rozwiązaniach anglosaskich. Bank Światowy w 1994 r. wydał specjalny raport, którego tytuł jest trudny do przetłumaczenia. Dlatego też, gdy jest on u nas przywoływany mówi się o nim w skrócie „raport” lub przytacza jego angielskie brzmienie. Ustalono w nim, iż można uniknąć kryzysu stosując system przymusowej kapitalizacji oszczędności. W związku z tym należy wprowadzić trójfilarowy system emerytalnym. Powodem kryzysu jest zwiększenie populacji ludności w wieku poprodukcyjnym (pobierających emerytury), w stosunku do ludności aktualnie opłacającej składkę, czyli czynnej zawodowo. W związku, z czym systemy oparte wyłącznie na finansowaniu w drodze repartycji napotykają niezwyciężone trudności.[2]

Raport ten przeciwstawia się finansowaniu systemów sposobem repartycyjnym, a zaleca stosowanie kapitalizacji obowiązkowych oszczędności, które będą zarządzane jedynie przez prywatne instytucje. Wzrost gospodarczy jest celem nadrzędnym, który można osiągnąć jedynie poprzez długoterminowe pozyskiwanie kapitału. Bank Światowy w swoim raporcie „(…) zwalcza tzw. sześć mitów, a mianowicie, że: 1) ludzie starzy są biedni, a rządy powinny zmniejszyć stopień ubóstwa, 2) systemy zabezpieczenie społecznego dokonują redystrybucji dochodu na rzecz ludzi starych, którzy są biedni, 3) systemy te zabezpieczają emerytów przez określenie świadczeń w przyszłości, 4) jedynie państwo jest w stanie zabezpieczyć emerytów przed ryzykami inflacji i innymi rodzajami ryzyk, 5) ludzie są nieprzezorni, a państwo przezorne, 6) działanie państwa jest niezbędne dla zapewnienia przyszłości następnym pokoleniom.”[3]

Kryterium podziału na poszczególne części składowe (filary) opiera się na sposobie finansowania. I filar finansowany na zasadzie repartycyjnej, pozostałe dwa kapitałowo. Emerytura w nowym systemie składa się z dwóch lub trzech części wypłaconej przez różne podmioty, które składkę gromadzą na odmiennych zasadach. Ewentualnie dodatkowym źródłem mogą być środki zgromadzone w ramach III filaru.[4] Mamy, zatem w Polsce do czynienia z systemem mieszanym, repartycyjno – kapitałowym. Mówi się również, że jest to system trójfilarowy. Jednak ma on charakter niejednorodny. Gdyż tylko dwa pierwsze filary mają charakter bazowy, trzeci to filar uzupełniający.

Słusznie zauważyła U. Kalina- Prasznic ,że bezzasadne jest używanie pojęcia „trójfilarowy system ubezpieczenia społecznego”. Bowiem tylko I filar jest gwarantem zabezpieczenia społecznego przez ZUS. Natomiast w przypadku pozostałych dwóch filarów nie ma gwarancji świadczeń, co wiąże się z ogromnym ryzykiem uczestnictwa.[5]

Tabela 1. Konstrukcja polskiego systemu emerytalnego

Źródło: I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Warszawa 2001, str. 21

Zatem w nowym modelu trójfilarowym wyróżniamy:

• · I filar - obowiązkowy, powszechny, repartycyjny, administrowany przez państwo, stanowiący część podstawową (bazową), obejmujący z zasady ogół osób czynnych zawodowo.
• · II filar – obowiązkowy, powszechny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje, którymi są Otwarte Fundusze Emerytalne. Część składki jest gromadzona i inwestowana.
• · III filar – dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne podmioty, może przyjmować różne formy oszczędzania. Ma charakter uzupełniający.

Kryterium daty urodzenia.

Zmiany w prawie do emerytury nie mogły jednak objąć wszystkich. Nowy system, jaki wprowadzono 1 stycznia 1999r. musiał w odpowiedni sposób rozwiązać problem funkcjonowania świadczeń emerytalnych w rożnych grupach wiekowych i różnym okresie, zarówno w starym jak i nowym systemie emerytalnym. System został wprowadzony stopniowo.

Data urodzenia to jedyne kryterium podziału ubezpieczonych. To według tej daty podzielono ubezpieczonych na tych, którzy zostaną objęci nowym systemem i na osoby, których emerytura zostanie wypłacona na dotychczasowych zasadach sprzed reformy.[6]

Prawo do emerytury w tzw. systemie zdefiniowanego świadczenia zostało zachowane dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949r. i ubezpieczonych, którzy już nabyli prawo do świadczeń. Zmiany, które weszły w dniu wejścia w życie reformy wymagały objęcia wyłącznie osób, które miał już ukończone 50 lat. Powodem było przypuszczenie, że nowe zasady mogłyby spowodować znaczne obniżenie ich świadczenia emerytalnego. [7]

Osoby te nabędą prawo do emerytury po ukończeniu wieku emerytalnego (podstawowego lub obniżonego) oraz po udowodnieniu okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego, co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Powszechnie obowiązujący wiek wynosi dla kobiet 60 lat, dla mężczyzn 65. Wiek emerytalny został zróżnicowany ze względu na płeć ubezpieczonego i dla kobiet jest o 5 lat niższy niż dla mężczyzn.

Dodatkowo może obowiązywać wiek tzw. niższy (z reguły o 5 lat). Ustalony jest ze względu na określone warunki, czy charakter pracy. Obniżenie wieku emerytalnego pewnym grupom zawodowym jest uzasadnione tym, że są one narażone na występowanie w ich środowisku pracy czynników szkodliwych (najczęściej szkodliwych dla zdrowia). Te negatywne czynniki prowadzą do szybszej utraty sił, zdolności psychofizycznych i tym samym powodują szybsze zrealizowanie ryzyka emerytalnego. Ustawodawca tworząc instytucję przewidzianą w art. 32 ustawy z 1998r. o emeryturach i rentach z FUS oparł się na założeniu, że (…) praca wykonywana w szczególnych warunkach stale i na pełnym wymiarze czasu obowiązującym na danym stanowisku pracy przyczynia się szybszego obniżenia wydolności organizmu, stąd też osoba wykonująca taką pracę ma prawo do emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni.”[8]

Bierze się również pod uwagę inne okoliczności, np. inwalidztwo wojenne lub wojskowe. U nas stosujemy tylko to pierwsze kryterium, czyli szczególne warunki i charakter pracy.[9] Za prace w szczególnych warunkach można uznać: zatrudnienie na określonych stanowiskach w górnictwie, energetyce, hutnictwie, prace przy produkcji ołowiu, cynku, miedzi, w budownictwie, transporcie i inne wymienione w załączniku do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.[10]

Drugim warunkiem uprawniającym do nabycia emerytury w starym systemie jest odpowiedni okres pozostawania w ubezpieczeniu składkowym lub nieskładkowym, inaczej nazywanym stażem ubezpieczeniowym. Nabycie emerytury następuje z mocy prawa zgodnie z art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ubezpieczonym, którzy urodzili się przed 1 stycznia 1949r. i osiągnęli ustawowy wiek emerytalny (60/65 lat) oraz legitymują się okresami składkowymi i nieskładkowymi wynoszący, co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Emerytura przysługuje także przy okazaniu się niższym – o 5 lat- stażem ubezpieczeniowym tj. 15 lat (kobiety) i 20 lat (mężczyźni), przy zachowaniu powszechnego wieku emerytalnego. Z tym, że w takie sytuacji wypłacana jest jedynie emerytura w faktycznej wysokości i nie jest możliwe podwyższenie jej do wysokości emerytury minimalnej.[11]

Taka sama długość stażu emerytalnego jest wymagana zarówno przy określeniu emerytury w wieku podstawowym jak i obniżonym. Z tym, że przy niższym wieku wymagany jest dodatkowo w tym ogólnym stażu okres pracy uznawany za prace w szczególnych warunkach i charakterze.

Ustawa o e.r. FUS nie mówi dokładnie, o jaki staż chodzi, posługuje się jedynie terminem „wiek niższy”. Długość tego stażu została natomiast określona w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego 1983 roku i z reguły wynosi 15 lat wykonywania danej pracy.[12] Katalog okresów składkowych i nieskładkowych jest zamknięty i został enumeratywnie wyliczony w ustawie o e.r. FUS w art. 6 ( okresy składkowe) i art. 7 (okresy nieskładkowe).

Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r., zostały potraktowane w sposób szczególny. Ubezpieczeni w tym wieku musieli podjąć ważną decyzję. Pozostawiono im prawo jednokrotnego wyboru, czy:

-  ulokować całość składki w pierwszym filarze nowego systemu,

- podzielić składkę pomiędzy pierwszy filar i jeden z otwartych funduszy emerytalnych drugiego filaru. Wyboru musiały jednak dokonać do końca 1999r. Jeśli w tym terminie nie dokonały wyboru otwartego funduszu emerytalnego, pozostały w dotychczasowym systemie emerytalnym, obsługiwanym przez ZUS, do którego w całości trafia składka na ubezpieczenie emerytalne.

Prawo do emerytury na „starych” warunkach przysługuje, zatem ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia, 1969 r., jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:

1) nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa [13],

2)  warunki do uzyskania emerytury określone w przepisach spełnili do dnia 31 grudnia 2008 r.[14]

Ustawowy obowiązek przystąpienia do zreformowanego systemu emerytalnego miały i mają osoby urodzone po 1968 roku (od 01.01.1969).[15] Zostały one zobowiązane do wyboru jednego z konkurujących na rynku funduszy. Miały na to czas do końca września 1999r.[16], jeśli samodzielnie nie podjęły decyzji o wyborze, zostały przydzielone w drodze losowania do jednego z funduszy.

Pomimo, iż oświadczenie woli o przystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego ma charakter dobrowolny, jest ono nieodwołalne dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1968 r.[17] Jednak ustawodawca by zabezpieczyć interesy osób urodzonych w latach 1949-1968 dopuścił możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia o przystąpieniu do funduszu, jeśli złożyła je osoba, która mogłaby nabyć prawo do wcześniejszej emerytury w niższym wieku emerytalnym lub do wcześniejszej emerytury, ale nie została poinformowana, że nie powinna w ogóle przystępować do OFE.[18]

Umowa OFE staje się nieważna, gdy środki zgromadzone na rachunku w funduszu emerytalnym zostaną przekazane za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa na wniosek członka funduszu. Jest to procedura umożliwiająca anulowanie umowy OFE w stosunku do osób, które w wyniku zawarcia umowy o przystąpieniu do funduszy utraciły prawo do emerytury w wieku niższym.[19]

Możliwe jest również uchylenie się od złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przystąpieniu do otwartego funduszu emerytalnego w sytuacji, gdy przedstawiciel funduszu nie dochował należytej staranności przy przedstawieniu oferty funduszu i przy zawarciu samej umowy.[20]