Elena 08 sierpnia 2011 Mediacja - zarys postępowania mediacyjnego

    Alternatywne metody rozwiązywania sporów prawnych stanowią ważny element rozwojowy współczesnych systemów prawnych. Zapoczątkowane w Stanach Zjednoczonych stosowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów sprawiło, że w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpiły zmiany w procedurach prawnych wielu państw na różnych kontynentach. Różnorodność zagadnień w tej sferze powoduje, że brak jest jednolicie ukształtowanego modelu alternatywnych środków rozstrzygania sporów prawnych- nie tylko w ramach jednego państwa, ale i w poszczególnych dziedzinach prawa. W niniejszym artykule spróbujmy ujednolicić ten model poprzez znalezienie odpowiedzi na pytania o funkcję, cel i zasadność instytucji mediacji.

Spośród metod alternatywnego rozwiązywania sporów na szczególną uwagę zasługuje mediacja wprowadzona do wszystkich procedur prawnych. Przez mediację rozumie się dobrowolny i poufny proces, w którym fachowo przygotowana, niezależna i bezstronna osoba, za zgodą stron, pomaga im poradzić sobie  z konfliktem. Mediacja pozwala jej uczestnikom określić kwestie sporne, zmniejszyć bariery komunikacyjne, opracować propozycje rozwiązań i jeśli taka jest wola stron, zawrzeć wzajemne satysfakcjonujące porozumienie. Powodzenie mediacji jako skutecznej metody rozwiązywania konfliktów zależy w dużym stopniu od profesjonalizmu mediatorów i wysokiego poziomu ich etyki zawodowej[1]. Obecnie obowiązują standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora[2], które mówią, że mediator dba o dobrowolność uczestniczenia w mediacji i zawierania porozumienia, jest neutralny wobec przedmiotu sporu, jest bezstronny wobec uczestników mediacji, dba o poufność mediacji, rzetelnie informuje strony o istocie i przebiegu mediacji, dba o wysoki poziom swoich kwalifikacji zawodowych, współpracuje z innymi specjalistami dla dobra postępowania mediacyjnego. Ponadto mediator zapewnia stronom odpowiednie miejsce do prowadzenia mediacji oraz rzetelnie informuje o swoich usługach[3].

    Ze względu na gałąź prawa wyróżniamy następujące rodzaje mediacji:

·    cywilne,
·    karne,
·    z nieletnimi,
·    z zakresu prawa pracy
·    administracyjne,
·    gospodarcze,
·    spory zbiorowe.

Ze względu na sposób komunikowania się stron:

·    bezpośrednie (spotkanie face-to-face stron w obecności mediatora)
·    pośrednie (stosowane w sytuacji, gdy strony, nie są gotowe na to, aby z sobą rozmawiać, więc spotykają się indywidualnie z mediatorem, a ten przekazuje im wzajemnie propozycje rozwiązań. Strony mogę na wybranym przez siebie etapie przystąpić do mediacji bezpośredniej lub zawrzeć ugodę bez spotykania się).
Ze względu na model prowadzenia mediacji:
·     mediacja facylitatywna (klasyczna), której celem jest wspomaganie stron w dojściu do ugody przy wykorzystaniu technik pobudzających strony do kreatywnego stworzenia rozwiązania sporu;
·     mediacja ewaluatywna (ocenna), to procedura, w której mediator nie tylko kontroluje przebieg postępowania, ale pomaga też stronom w ocenić zaproponowane przez nich rozwiązania.

Ze względu na cel mediacji:
·    mediacja koncentrująca się na interesach, w której głównym celem jest spisanie formalnej, satysfakcjonującej obie strony, ugody;
·    mediacja transformatywna, której priorytetem jest poprawa relacji między stronami konfliktu.

Ze względu na sposób nawiązania kontaktu ze stronami:
·    mediacja pozasądowa- to strony nawiązują kontakt z mediatorem i proszą go o pomoc w rozwiązaniu konfliktu zanim trafi on do sądu,
·    mediacja sądowa- strony zostają skierowane do mediacji przez sędziego[4].

Z kolei mediator może być:
·    stały: tj. wpisany na listę Stałych Mediatorów prowadzoną przez dany Ośrodek Mediacji,
·    ad hoc: wybrany do prowadzenia konkretnej mediacji.

    W tym miejscu warto podkreślić, iż istnieje możliwość zmiany osoby mediatora przed procesem planowanej mediacji, strony wybierają wówczas innego mediatora. Stały mediator może odmówić prowadzenia mediacji tylko z ważnych powodów, o których jest obowiązany niezwłocznie powiadomić strony, a jeżeli strony do mediacji skierował sąd- również sąd. Listy stałych mediatorów mogą być prowadzone przez organizacje społeczne i zawodowe, o których informuje się prezesa sądu okręgowego.

    Z praktycznego punktu widzenia należy także pokrótce zwrócić uwagę na to, że mediator ma obowiązek sporządzenia protokołu z przebiegu postępowania mediacyjnego niezależnie od wyniku mediacji, a zatem nawet wówczas, gdy nie zakończyła się ona ugodą. W protokole należy oznaczyć miejsce i czas przeprowadzenia mediacji a także imię i nazwisko (nazwę) i adresy stron, imię nazwisko oraz adres mediatora, a ponadto wynik mediacji. Na mediatora został nałożony obowiązek podpisania protokołu. Mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę (dotyczy to mediacji prowadzonej na podstawie postanowienia sądu), natomiast w przypadku mediacji umownych mediator składa protokół w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy. Odpis protokołu mediator doręcza stronom.

    Ugoda sporządzana jest w przypadku mediacji zakończonych powodzeniem. Podpisują ją strony. Jeżeli ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji- sąd zatwierdza ją przez nadanie jej klauzuli wykonalności, a jeśli ugoda nie nadaje się do wykonania w drodze egzekucji (dotyczy to, np. spraw rodzinnych)- sąd zatwierdza ugodę postanowieniem. Sąd może odmówić nadania klauzuli wykonalności albo zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem w całości lub w części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem, z zasadami współżycia społecznego, zmierza do obejścia prawa, jest niezrozumiała, zawiera sprzeczności. Warto zaznaczyć, iż ugoda zawarta przed mediatorem ma po jej zatwierdzeniu przez sąd moc prawną ugody zawartej przed sądem[5].

    Trudno jednoznacznie opowiedzieć się za konkretnym stanowiskiem, co do funkcjonowania w rzeczywistości prawnej instytucji mediacji w polskich procedurach. Instytucja ta jest ciągle kształtowana i stanowi niejako innowację w stosunku do innych, długo dotychczas praktykowanych instytucji. Warto mieć na uwadze fakt, iż instytucja ta przez wiele lat nie była obecna poprzez wprowadzenie i stosowanie- potrzeba czasu, by społeczeństwo oraz instytucje oswoiły się z zasadami jej funkcjonowania i zdecydowaniu co do racji jej bytu w zależności od indywidualnych aspektów danej sprawy. Być może warto popularyzować tę instytucję poprzez podkreślenie jej wartości w toku szkoleń przeprowadzanych w urzędach, przy uniwersytetach na Wydziałach Prawa i Administracji oraz innymi rozwiązaniami, które przyczyniłyby się do przybliżenia społeczeństwu całokształtu jej funkcjonowania, z uwzględnieniem podstaw, warunków i zasad. Mediacja jest i funkcjonuje, nie należy o tym zapominać. Jednocześnie trzeba mieć pełną świadomość tego, że pełne wdrożenie instytucji mediacji będzie wiązało się z czasowymi ograniczeniami, zanim znajdzie ona pełne zastosowanie praktyczne.

Kończąc warto podkreślić, iż podczas mediacji nie ma przegranych i wygranych, każdy coś zyskuje, chociażby na czasie oczekiwania na wejście sprawy na wokandę[6]. Ideą jest, by udoskonalić polski system sądowy, uniknąć tym samym stosów nierozstrzygniętych spraw, przeciążania sędziów, a co za tym idzie doprowadzić do zminimalizowania kosztów i skrócić czas postępowania. W dalszej perspektywie przyczyniłoby się to do wzrostu zaufania społeczeństwa w stosunku do wymiaru sprawiedliwości. Warto zapoczątkować zmiany idące od samej mentalności, mając przy tym na uwadze podstawy regulacji prawnych, by wypracować na tym tle najdoskonalszy system współdziałania. Być może alternatywne rozwiązywanie sporów, określane w literaturze mianem ADR (Alternative Dispute Resolution) stanie się powszechnym i szerzej praktykowanym środkiem zaradczym uzdrawiającym system.

    W mojej ocenie, pomimo krytyki ze strony nauki prawa- należałoby jednak kontynuować ten zalążek poprzez dobrze zorganizowane szkolenia- nie tylko w wymiarze teoretycznym, ale i praktycznym, które doskonaliłyby umiejętności przyszłych mediatorów w osobach z wykształceniem prawniczym, administracyjnym, psychologicznym, socjologicznym i ich wzajemną współpracą na arenie krajowej a także międzynarodowej, co przyczyniłoby się do wymiany doświadczeń. Ponadto poprzez odpowiedni dobór kadr i wyspecjalizowanych instytucji, które mogłyby wpływać na świadomość społeczeństwa o istniejących metodach alternatywnego rozwiązywania sporów, które niewątpliwie należy nieustannie udoskonalać, przeobrażając tę ideę z abstrakcji w rzeczywiste i praktyczne zastosowanie.