W Polsce obrońca pojawia się bardzo wcześnie, jeszcze przed statutami Kazimierza Wielkiego. Same statuty natomiast wprost przyznawały oskarżonemu prawo do obrony i opieki (defensio et tuitio). Już w 1543 r. konstytucja sejmu krakowskiego reguluje działalność obrońców, zwanych wówczas prokuratorami. Od XVII wieku zaczęła ustępować nowej- „mecenas”, a ta jako forma grzecznościowa przetrwała do dziś.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych uczynił z prawa do obrony normę prawa międzynarodowego. Stanowi on m.in., że: „Każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo […] dysponowania odpowiednim czasem i możliwościami w celu przygotowania obrony i porozumienia się z obrońcą z własnego wyboru […], obecności na rozprawie, bronienia się osobiście lub korzystania z pomocy obrońcy z własnego wyboru, a jeśli nie posiada obrońcy- poinformowania o prawie do posiadania obrońcy oraz w każdym przypadku, gdy dobro sprawiedliwości tego wymaga, przydzielenia jej obrońcy z urzędu bezpłatnie, jeżeli osoba oskarżona nie ma środków na opłacenie obrońcy”.
Niedaleko odbiega od Paktu Europejska Konwencja Praw Człowieka. Artykuł 6 ust. 3 Konwencji stanowi, że: „Każdy oskarżony o popełnienie czyny zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania się do obrony; bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony- do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.” (S. Waltoś, Proces karny, Warszawa 2009).
Zasada prawa do obrony w polskiej procedurze karnej jako zasada konstytucyjna i prawnie zdefiniowana.
Prawo to gwarantuje oskarżonemu art. 42 ust. 2 Konstytucji: „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.”
Również art. 6 k.p.k. mówi: „Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.” Jest to więc zasada konstytucyjne i prawnie zdefiniowana.
W zakresie obrony materialnej kluczowe znaczenie ma art. 74§1, w myśl którego oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Z przepisu tego, chroniącego prawo do pasywnego zachowania się oskarżonego, nie wynika jeszcze wprost uprawnienie do czynnej akcji obrończej, choć można je wydedukować z przytoczonych przepisów Konstytucji, z art. 6 oraz z norm prawa międzynarodowego obowiązujących w Polsce. Dalszą konkretyzacją prawa do obrony materialnej jest art. 175§1 zd.1, stanowiący, że oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. Uzupełnia go art. 175§2, zgodnie z którym obecny przy czynnościach dowodowych oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia co do każdego dowodu. Kluczową kwestią dla oskarżonego jest pouczenie oskarżonego o przysługujących mu uprawnieniach w tym zakresie.
Obrona obligatoryjna jest wprost wskazana w przepisach prawnych. Zachodzi, gdy ustawa w określonych wypadkach żąda, aby oskarżony był reprezentowany prze obrońcę, a zatem, gdy: jest nieletni (art. 79§1 pkt. 1), jest głuchy, niemy lub niewidomy (art. 79§1 pkt. 2), zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności ( art. 79§1 pkt. 3); jeżeli zaś w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, to udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy; prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy; jeżeli nowa ekspertyza psychiatryczna wykaże jednak, że zachodzą takie wątpliwości, niezbędne stanie się ponowne powołanie obrońcy; sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art. 79§2), np. gdy oskarżony jest w wysokim stopniu niepełnosprawny lub gdy mimo zapewnienia bezpłatnego tłumacza oskarżonemu niewładającemu językiem polskim stopień zawiłości sprawy jest bardzo wysoki; w postępowaniu przyspieszonym (art. 309i); w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności (art. 80 zd.1); w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej jest jednak tylko wówczas obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne (art. 80 zd.2); gdy toczy się postępowanie wznowione po śmierci oskarżonego na jego korzyść (art. 548); gdy toczy się postępowanie poprawcze przed sądem w sprawie nieletniego (art. 49 ustawy z 26.X.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich). Katalog ten wskazuje na zamiar ustawodawcy zagwarantowania udziału obrońcy we wszystkich tych sprawach, w których oskarżony dotknięty jest oddziaływaniem czynników psychicznych, fizycznych lub innych uniemożliwiających mu sprawną obronę, bądź w których z góry należy się liczyć z zawiłością pod względem dowodowym lub prawnym.
Ponadto jeżeli w postępowaniu wyjaśniającym w sprawie nieletniego okaże się, że interesy nieletniego i jego rodziców lub opiekuna pozostają w sprzeczności, a nieletni nie ma obrońcy, prezes sądu będzie musiał wyznaczyć obrońcę z urzędu (art. 36 ust. 1 ustawy z 26.X.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich).
Obrona fakultatywna zachodzi wówczas, gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego, a więc kiedy ustawa nie nakazuje, by oskarżony miał obrońcę.
Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców, ale sąd, zasadzając zwrot kosztów procesu, uwzględnia uzasadnione wydatki z tytułu udziału w sprawie wyłącznie jednego obrońcy. Pozostałych obrońców oskarżony musi sam opłacić i tego wydatku nikt mu nie zwróci. Uprawnienia wszystkich trzech obrońców są identyczne. Od nich tylko zależy, jak podzielą między siebie role, czy też bronić będą niezależnie.
Obrońca może bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie, ale pod warunkiem, że ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Nieraz jednak zdarza się, że już po przyjęciu pełnomocnictwa okazuje się, że zachodzi taka sprzeczność, np. że jeden z oskarżonych wspólnie bronionych obciąża drugiego winą za przestępstwo. Obrońca powinien wówczas natychmiast wypowiedzieć pełnomocnictwo jednemu z oskarżonych. Jeżeli tego nie uczyni, a sąd stwierdzi taką sprzeczność, ma on obowiązek wydać postanowienie stwierdzające ten fakt i zakreślić oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza sam innego obrońcę. Na postanowienie w tej kwestii przysługuje zażalenie.
Warto dodać, iż pomiędzy oskarżonym, a obrońcą zachodzi stosunek procesowy na podstawie pełnomocnictwa lub zarządzenia prezesa sądu, ukształtowany przepisami kodeksu postępowania karnego; a także stosunek cywilnoprawny, którego treścią jest zlecenie unormowane przepisami prawa cywilnego, a kształtujący się poza procesem, choć niewątpliwie proces ten ma duży wpływ na jego postać (chodzi tutaj przede wszystkim o roszczenia wynikające z umowy zlecenia).
Nie ulega wątpliwości, iż obrońca może i powinien działać na korzyść oskarżonego. Prawo do obrony, powinno być prawem realnym, gdzie oskarżony ma czas na przygotowanie się do obrony z uwzględnieniem uzgodnienia istotnych faktów z obrońcą oraz możliwość bronienia się osobiście przed sądem I i II instancji.
Na zakończenie należy podkreślić, iż bardziej klarowne winny być same granice prawa do obrony. Powinny uwzględniać kwestie aksjologiczne mając przy tym na uwadze celowość prawa, to, czemu ono służy. I w tym miejscu należy podkreślić ważność powzięcia innych interesów, czy to słusznych, czy sprzecznych z naszymi. Zasługują one jednak na uwzględnienie, by wypracować słuszność na polu obrony i tym samym uniknąć nadużyć procesowych uprawnień na kolejnych stadiach procesu.
