redakcja 01 lutego 2011 Źródło finansowania i podział składki emerytalnej

I. Jędrasik-Jankowskiej płatnikiem składek określa osobę lub jednostkę organizacyjną zobowiązaną do obliczania, pobrania i przekazania, co miesiąc składki do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Katalog tych podmiotów zawiera art. 4 ust. 2 u. o s.u.s. Wynika z tego, że płatnikiem jest każdy podmiot wypłacający wynagrodzenie z tytułu stosunku pracy lub służby, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, umowy zlecenia, umowy o pracę nakładczą, itp.[2] Płatnik jest zobowiązany odprowadzać wyliczoną składkę na wskazany przez ZUS rachunek bankowy.

Składka na ubezpieczenie emerytalne została ściśle określona w ustawie o s.u.s, jako stopa procentowa podstawy wymiaru, jednakowa dla wszystkich ubezpieczonych. Jest sztywna i zgodnie z art. 22 ust.1 pkt. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wynosi 19, 52 % podstawy wymiaru.

Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne stanowi przychód zdefiniowany w art. 4 pkt. 9 ustawy systemowej. Zgodnie z nim pod pojęciem przychodu należy rozumieć przychody w rozumieniu przepisów podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu: zatrudnienia w ramach stosunku pracy, pracy nakładczej, służby, wykonywania mandatu posła lub senatora, wykonywania pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, świadczenia integracyjnego i stypendium wypłacanych bezrobotnym oraz stypendium sportowego, a także z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności oraz umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jak również z tytułu współpracy przy tej działalności lub współpracy przy wykonywaniu umowy. Dla ustalenia podstawy wymiaru składek wyłączne znaczenie ma przychód, rozumiany, jako wynagrodzenie faktyczne, które otrzymuje pracownik, nie zaś sama wysokość wynagrodzenia określona w umowie o prace. Dlatego też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 września 2009r. stwierdził, że niewypłacone pracownikowi wynagrodzenie za pracę nie stanowi podstawy wymiary składek na ubezpieczenia społeczne.[3]

Ustawodawca ograniczył jednak podstawę wymiaru składki emerytalnej i rentowej. Nie może być ona wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, określonej w ustawie budżetowej, ustawie o prowizorium budżetowym lub ich projektach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego ogłasza w Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski", w drodze obwieszczenia, kwotę ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składki.[4]

Kwota ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w roku 2010 wynosi 94.380 zł., a przyjęta do jej ustalenia kwota przeciętnego wynagrodzenia wynosi 3.146 zł.[5]

ZUS dokonuję na bieżąco sprawdzania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe i jeśli roczna podstawa wymiaru składek została przekroczona, zwraca składki obliczone i przekazane od nadwyżki ponad tę kwotę. Nie zwraca się jednak składek przekazanych do OFE.[6]

ZUS ma ponadto prawo zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa.[7]

Z racji tej, że finansowanie odbywa się w równych częściach zarówno ubezpieczony jak i płatnik opłacają po 9, 76% podstawy wymiaru. Taki sposób finansowania jest charakterystyczny dla największej grupy ubezpieczonych, jaką są osoby pozostające w stosunku pracy. Ustawa jednak przewiduje również inne rozwiązanie, gdzie ubezpieczeni sami, z własnych środków w całości finansują całą składkę na ubezpieczenie emerytalne, tj. 19, 52% podstawy wymiaru.

Zgodnie z art. 16 ust. 4 pkt. 1 i 2 o ustawy o s.u.s. dotyczy to:

- osób prowadzących pozarolniczą działalność,

- osób, które mają prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniem emerytalnym,

- osób, które po ustaniu obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego dobrowolnie je kontynuują.  

W sytuacji, gdy ubezpieczony jest członkiem OFE ( z wyboru lub w drodze losowania), to część należna od ubezpieczonego jest dzielona pomiędzy ZUS i wybrany fundusz emerytalny w proporcjach 7,3% podstawy wymiaru trafia do OFE a pozostała część 2,46% do FUS.[8]  Stawka przekazywana do OFE jest to stała i wynosi 7,3%. Jej wielkość nie uległa zmianie od czasu wprowadzenia reformy, tj. od 1999r. Nie jest możliwe dobrowolne jej zwiększenie lub zmniejszenie. Co się zmienia, to jej wartość nominalna, która jest uzależniona m.in. od wielkości wynagrodzenia. Podstawa obliczania składek odprowadzonych do ZUS i OFE jest taka sama. ZUS zobowiązany jest przekazać składkę niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 2 dni roboczych, licząc od dnia otrzymania opłaconej składki. Wprowadzenie przez ustawodawcę dwóch filarów spowodowało podział składki przekazywanej do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i odprowadzenie jej części do otwartych funduszy. Ten podział składki jest obowiązkowy dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968r.[9] Jest to rodzaj przymusowego oszczędzania środków na przyszłą emeryturę.

Charakter prawny składki na ubezpieczenie społeczne jest tematem kontrowersyjnym. Z jednej strony można uznać, że ubezpieczony wyzbywa się własnych aktywów z majątku osobistego i zamienia je na aktywa, które mają stanowić początek przyszłej emerytury, które maja zaprocentować w przyszłości, po spełnieniu określonych warunków.

Z drugiej strony istnieje pogląd, że nie powinno się utożsamiać składki emerytalnej, jako własności w znaczeniu cywilnoprawnym. Składka jest wprawdzie osobistym wkładem ubezpieczonych, ale jest przeznaczona, by tworzyć ogólny fundusz ubezpieczeniowy. Z tego wspólnego funduszu czerpią ubezpieczeni wtedy, gdy zaistnieje określone ryzyko, w pewnej proporcji do wcześniej opłacanych składek. Wynika, więc z powyższego, że składka odprowadzana do otwartego funduszu emerytalnego w wys. 7, 3% nie stanowi indywidualnej własności ubezpieczonego, co wynika przede wszystkim  z ubezpieczeniowej konstrukcji prawa do emerytury.[10] 

Składka przeliczona jest na jednostki rozrachunkowe, które są podstawą do nabycia przez członka uprawnień cząstkowych do przyszłej emerytury. Natomiast do tego czasu środki pozostają do dyspozycji funduszu, jako jego aktywa, który może nimi dysponować w granicach prawa.

Obciążenie pracownika częścią składek z punktu widzenie pracownika ma charakter neutralny, gdyż nie mogło to zmniejszyć jego dochodu. Zagwarantowane zostało to w artykule 110 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który stanowi, że płatnicy składek zostali zobowiązani podwyższyć pracownikom wynagrodzenie należne od dnia 1 stycznia 1999 r., przeliczając je w taki sposób, aby po potrąceniu składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe nie było ono niższe niż przed przeliczeniem.[11] Był to proces „ubruttowienia” płac. Na pracodawców nałożono zatem obowiązek  ubruttowienia wynagrodzenia (przychodu) pracowników od 1 stycznia 1999 r. o wartość obciążających ich składek, w tym na ubezpieczenie emerytalne.

W tym celu zostało wydane 14 grudnia 1998r. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej - w sprawie sposobu przeliczenia przychodu w związku z wprowadzeniem obowiązku opłacania składki na ubezpieczenia społeczne przez ubezpieczonych.[12]

Załącznik do tego rozporządzenia obrazowo przedstawił wzór przeliczenia przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne:

PP= 123,0164% X P,

gdzie:

P- przychód miesięczny przed przeliczeniem,

PP- przychód miesięczny po przeliczeniu,

123,0164%- wskaźnik przeliczania przychodu dla ubezpieczonych.

Wyżej opisany proces „ ubruttowienia” płac spotkał się z dużym sprzeciwem ze strony pracodawców. Motywowali to faktem, że wprowadzone przepisy naruszają:

 - art. 2 Konstytucji RP (zasada sprawiedliwości społecznej), przez ustanowienie przymusowej i powszechnej podwyżki niektórych świadczeń pieniężnych ze stosunku pracy, sprzecznej z przepisami prawa i postanowieniami układów zbiorowych pracy;

- art. 20 Konstytucji RP (zasada wolności działalności gospodarczej), przez ograniczenie swobody pracodawców w zakresie gospodarowania środkami pieniężnymi na wynagrodzenie i przymusowe zobowiązanie ich do podwyższania kwot bazowych zasadniczego wynagrodzenia za pracę

- 64 ust. 3 Konstytucji RP (zasada ochrony prawa własności), przez ograniczenie prawa własności pracodawców do środków pieniężnych przewidzianych na wynagrodzenie za pracę i jednostronne przeznaczenie części tych środków nie tylko na cele niezgodne z wolą podmiotów uprawnionych do rozporządzenia nimi, ale także niewynikające bezpośrednio i jednoznacznie z przepisów ustawy.

Jednak Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 30 stycznia 2001r.[13] obalił przedstawione wyżej zarzuty. Motywując to tym, że…” Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła od 1 stycznia 1999 r. nowe zasady finansowania ubezpieczeń społecznych. W miejsce jednolitej składki z tytułu ubezpieczeń społecznych odprowadzanej do ZUS przez pracodawcę za swoich pracowników wprowadzono cztery rodzaje ubezpieczenia społecznego: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe, ubezpieczenie chorobowe oraz ubezpieczenie wypadkowe. Część składek na ubezpieczenie społeczne pokrywa pracodawca z własnych środków, a część pracownik z „ubruttowionego” uprzednio wynagrodzenia.(…) W sumie składka na ubezpieczenie społeczne wynosi 36, 59% podstawy jej wymiaru. Obniżenie stopy składki jest tylko matematycznym wyrazem zmiany punktu odniesienia, bowiem kwotowo składka pozostaje bez zmian. W uprzednim stanie prawnym na składkę ZUS pracodawca musiał przygotować kwotę równą prawie połowie tego, co wypłacił pracownikom, obecnie zaś ta sama kwota składki (pracownika i pracodawcy) jest „przymierzana” do całego (tj. powiększonego o składkę) wynagrodzenia pracownika. Stąd też mniejszy wynik procentowy. Składka na ubezpieczenie emerytalne i rentowe jest rozłożona w równych częściach pomiędzy pracodawcę i pracownika. Każdy z nich obowiązany jest zapłacić ze swoich środków na ubezpieczenie emerytalne po 9,76%.(…) Gdyby przyjąć rozumowanie wnioskodawcy, zatarłaby się granica pomiędzy tym, co jest ciężarem wynikającym z obowiązków pracodawcy wobec pracownika a ograniczeniem własności, pod warunkiem, że owo ograniczenie własności nie jest ukrytą formą konfiskaty mienia.(…) Obowiązków pracodawcy wobec pracownika nie można zredukować do obowiązku comiesięcznej wypłaty wynagrodzenia. Są one o wiele liczniejsze, a wśród nich istnieje obowiązek dbania o zabezpieczenie społeczne pracownika, co obejmuje także koszty reformy ubezpieczenia, pod warunkiem, iż zakres kosztów takiej reformy nie narusza konstytucyjnych praw pracodawców, jako grupy zawodowej…”