Art. 182 Konstytucji RP stanowi, że: „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa”. Wedle brzmienia Konstytucji regulację materii objętej tą zasadą rozstrzygnąć ma ustawodawca zwykły. Nie wskazuje się form obywatelskiego udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, w tym na konkretny model (np. przysięgli, ławnicy). Rozwinięciem normy konstytucyjnej są przepisy ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych. Ustawodawca polski przyjął model udziału ławników w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z treścią art. 4 § 1 p.u.s.p.: „W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba, że ustawy stanowią inaczej”.
Zgodnie z treścią art. 4 § 2 p.u.s.p.: „Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami”. Udział czynnika społecznego w sprawowaniu sprawiedliwości w sprawach karnych reguluje Kodeks postępowania karnego w art. 3, stanowiąc, że: „W granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego”. Udział ten określają przepisy art. 28 § 2 k.p.k., zgodnie z którym: W sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników oraz art. 28 § 4 k.p.k.: W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Reforma procedury karnej z dnia 27 września 2013 r., która nowelizuje przepisy k.p.k., modyfikuje też treść obecnego art. 28 § 3 (Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów), nadając mu brzmienie: „Ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej wagę sąd pierwszej instancji może postanowić o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów albo jednego sędziego i dwóch ławników”.
Zmiana ta powoduje powrót ławników do współorzekania – w sprawach większej wagi. Udział ławników w postępowaniu karnym przewidziany jest także przy rozpoznawaniu prośby o ułaskawienie. Zgodnie bowiem z art. 562 § 1 k.p.k.: „Sąd rozpoznaje prośbę o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim orzekał. W skład sądu powinni w miarę możności wchodzić sędziowie i ławnicy, którzy brali udział w wydaniu wyroku”. Poza tym zgodnie z art.403 k.p.k. - na posiedzeniach odbywających się w trakcie przerwy w rozprawie orzeczenia wydaje się w składzie, w jakim rozpoznawana jest sprawa, a więc przy składzie ławniczym - zapadają one również z udziałem ławników. Trzeba odnotować również, że sądy ławnicze przewidziane są również w postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
Ławnicy rozpoznają sprawy karne wraz sędziami zawodowymi tylko przed sądami I instancji.
Status ławników określają przepisy p.u.s.p. w rozdziale 7. Stanowi się w nim m.in. w art. 158 § 1, że: ławnikiem może być wybrany ten, kto: 1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich; 2) jest nieskazitelnego charakteru; 3) ukończył 30 lat; 4) jest zatrudniony, prowadzi działalność gospodarczą lub mieszka w miejscu kandydowania co najmniej od roku; 5) nie przekroczył 70 lat; 6) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika, 7) posiada co najmniej wykształcenie średnie. Art. 159 § 1 p.u.s.p. wskazuje, kto nie może być ławnikiem. W grupie tej znajdują się: 1) osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze; 2) osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego; 3) funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń; 4) adwokaci i aplikanci adwokaccy; 5) radcy prawni i aplikanci radcowscy; 6) duchowni; 7) żołnierze w czynnej służbie wojskowej; 8) funkcjonariusze Służby Więziennej; 9) radni gminy, powiatu i województwa.
Wybór ławników - zgodnie z 160 § 1 p.u.s.p.: Ławników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów – w głosowaniu tajnym. Art.161 § 2 p.u.s.p.: Wybory przygotowują gminy jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej. Liczbę ławników wybieranych przez poszczególne rady gmin do wszystkich sądów działających na obszarze właściwości sądu okręgowego, w tym także liczbę ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy, ustala kolegium sądu okręgowego; liczbę ławników do poszczególnych sądów rejonowych ustala się po zasięgnięciu opinii prezesów tych sądów (art. 161 § 1 p.u.s.p.).
Do podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów na ławników prezesi właściwych sądów, stowarzyszenia, inne organizacje społeczne i zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii politycznych, oraz co najmniej pięćdziesięciu obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na terenie gminy dokonującej wyboru, w terminie do dnia 30 czerwca ostatniego roku kadencji (art. 162 § 1 p.u.s.p.).
Kadencja ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ławników. Po upływie kadencji ławnik może brać udział jedynie w rozpoznawaniu sprawy rozpoczętej wcześniej z jego udziałem, do czasu jej zakończenia (art.165 § 1 i § 2 p.u.s.p.).
Mandat ławnika wygasa, zgodnie z treścią art. 166 § 1 p.u.s.p. w razie prawomocnego skazania za przestępstwo bądź wykroczenie, w tym również za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe. Rada gminy, która wybrała ławnika, stwierdza wygaśnięcie mandatu z tego powodu i informuje o tym prezesa właściwego sądu. Rada gminy, która wybrała ławnika, może go odwołać na wniosek prezesa właściwego sądu, w razie: niewykonywania obowiązków ławnika; zachowania godzącego w powagę sądu, niezdolności do wykonywania obowiązków ławnika.
Ławnik może być wyznaczony do udziału w rozprawach do dwunastu dni w ciągu roku; liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia rozprawy z udziałem tego ławnika. Wyznaczając ławnika do udziału w rozprawie, zawiadamia się o tym jednocześnie pracodawcę zatrudniającego ławnika (art. 170 § 1 i § 3 p.u.s.p.). Prezes sądu może wyznaczyć ławnika dodatkowego do rozprawy, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać czas dłuższy. W razie potrzeby można wyznaczyć dwóch ławników dodatkowych; w takim razie należy wskazać kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu.
Ławnik otrzymuje rekompensatę pieniężną za czas wykonywania czynności w sądzie, którymi są: udział w rozprawie lub posiedzeniu, uczestnictwo w naradzie nad wyrokiem, sporządzenie uzasadnienia lub uczestnictwo w posiedzeniu rady ławniczej, jeżeli został do niej wybrany. Wysokość rekompensaty dla ławników biorących udział w rozpoznawaniu spraw w sądach powszechnych, za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika, wynosi 1,9% podstawy ustalenia wynagrodzenia zasadniczego sędziego, o której mowa w art. 91 § 1c p.u.s.p. Przepis ten stanowi, że podstawę ustalenia wynagrodzenia zasadniczego sędziego w danym roku stanowi przeciętne wynagrodzenie w drugim kwartale roku poprzedniego, ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie art. 20 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z zastrzeżeniem, że jeżeli przeciętne wynagrodzenie, o którym mowa w § 1c, jest niższe od przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonego za drugi kwartał roku poprzedzającego – przyjmuje się podstawę ustalenia wynagrodzenia zasadniczego sędziego w dotychczasowej wysokości.
Źródła prawa:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.
3. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. tj. z 2013 r., poz. 427 ze zm.
4. Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2013 r., poz.1247.
Mariusz M. Jakubik SWPS Warszawa
